Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich reaguje na informacje o odbieraniu dzieciom, u których zdiagnozowano spektrum autyzmu, tzw. mówików wspierających je w codziennej komunikacji
• Marcin Wiącek wystąpił do konsultant krajowej w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży dr n. med. Aleksandry Lewandowskej i konsultant krajowej w dziedzinie pielęgniarstwa psychiatrycznego dr n. med. Nadziei Sołowiej
• AKTUALIZACJA 7.11.2025: Ograniczanie dostępu pacjenta, w szczególności dziecka niemówiącego, do urządzeń lub narzędzi wspomagających komunikację (AAC), jest niezgodne z zasadami etyki zawodowej i z prawami pacjenta - odpisała dr Aleksandra Lewandowska. Temat komunikacji wspomagającej i alternatywnej zostanie omówiony podczas najbliższego spotkania konsultantów wojewódzkich w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży.

Do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich regularnie wpływają informacje dotyczące niewłaściwego sposobu traktowania pacjentów, w tym małoletnich. Sprawy te są analizowane. W ostatnich tygodniach pojawiły się informacje o niewłaściwym sposobie traktowania pacjentów, u których zdiagnozowano spektrum autyzmu. Niewłaściwe postępowanie polegało na odebraniu dziecku urządzenia wspierającego je w codziennej komunikacji, tzw. mówika.

Chociaż,  jak dotychczas jest to sprawa odosobniona, to jednak wskazuje na niepokojące zjawisko. W oddziałach psychiatrii dziecięco-młodzieżowej niejednokrotnie hospitalizowane są osoby z rozpoznanymi zaburzeniami neurorozwojowymi. Część z nich nie komunikuje się werbalnie, lecz na co dzień używa systemu komunikacji alternatywnej (ang. Augmentative and Alternative Communication). W ramach takich działań pacjenci korzystają zarówno z wyuczonych, ważnych dla nich gestów, systemu symboli – w tym piktogramów – jak i urządzeń, które wspierają dźwiękowo i graficznie treści, które chcą przekazać.

Odebranie dziecku urządzenia, dzięki któremu może ono wyrazić swoją opinię, może być uznane za działanie naruszające godność człowieka. Stoi to w opozycji nie tylko do art. 30 Konstytucji RP, ale również art. 20 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.

Komitet ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami w 2018 r. dokonał pierwszego przeglądu wdrażania Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami w Polsce i wydał rekomendacje.  M.in. wyraził zaniepokojenie brakiem propagowania środków komunikacji wspomagającej i alternatywnej, w tym wersji łatwych do czytania. W zaleceniach podkreślił potrzebę rozwijania wykorzystania środków komunikacji wspomagającej i alternatywnej oraz wersji łatwych do czytania we wszystkich sektorach.

Marcin Wiącek zwrócił się do obu konsultantek, by rozważyły poruszenie tego zagadnienia w trakcie rozmów, zwłaszcza z konsultantami wojewódzkimi w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży oraz pielęgniarstwa psychiatrycznego. Ponadto poprosił o rozważenie możliwości włączenia do programu specjalizacji zagadnień związanych z komunikacją alternatywną. Zwrócił też uwagę na możliwość współdziałania w tym zakresie z Radą Osób z Niepełnosprawnościami przy RPO oraz z Komisją Ekspertów RPO ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego.

Odpowiedź dr Aleksandry Lewandowskiej, konsultant krajowej w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży

W odpowiedzi na pismo GK-GKOZP.100.6.2025.BK chciałam serdecznie podziękować za przekazane stanowisko oraz za konsekwentne zaangażowanie Biura Rzecznika Praw Obywatelskich w ochronę praw pacjentów z zaburzeniami neurorozwojowymi. Pańskie wystąpienie stanowi istotny głos w dyskusji o standardach opieki psychiatrycznej nad dziećmi i młodzieżą, a przede wszystkim o konieczności pełnego poszanowania prawa dziecka do komunikacji dostosowanej do jego indywidualnych możliwości.

Zgadzam się w pełni, że ograniczanie dostępu pacjenta, w szczególności dziecka niemówiącego, do urządzeń lub narzędzi wspomagających komunikację (AAC), jest niezgodne z zasadami etyki zawodowej i z prawami pacjenta określonymi w art. 20 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Tego typu działania, niezależnie od ich intencji, mogą naruszać godność dziecka i zaburzać proces terapeutyczny, który w przypadku osób z ASD czy niepełnosprawnością intelektualną w dużej mierze opiera się na możliwości komunikowania się w sposób alternatywny.

W odpowiedzi na pismo informuję, że temat komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC) zostanie omówiony podczas najbliższego spotkania konsultantów wojewódzkich w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży.

Z dużą otwartością deklaruję współpracę z Radą Osób z Niepełnosprawnościami w celu wspólnego opracowania szczegółowych rekomendacji i dobrych praktyk w tym zakresie. Udział przedstawicieli środowiska osób z niepełnosprawnościami jest niezbędny, aby rekomendacje były realne, praktyczne i oparte na rzeczywistych potrzebach pacjentów.

Przy najbliższej modyfikacji programu specjalizacji w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży zostanie uwzględniony aspekt komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC) jako ważny element pracy klinicznej z dziećmi z zaburzeniami rozwojowymi.
Uważam jednak, że wiedza i podstawowe kompetencje w tym zakresie powinny być przekazywane nie tylko lekarzom, ale także psychologom, psychoterapeutom, terapeutom środowiskowym, zajęciowym oraz personelowi pielęgniarskiemu, którzy są integralną częścią zespołów terapeutycznych. Dzięki temu każdy członek zespołu będzie potrafił skutecznie wspierać dziecko w komunikacji i tworzyć środowisko rzeczywiście inkluzyjne. Podzielam przekonanie, że prawo dziecka do komunikowania się w sposób dla niego dostępny stanowi podstawowy warunek skutecznego leczenia psychiatrycznego. Włączenie narzędzi AAC do praktyki klinicznej jest nie tylko obowiązkiem prawnym i etycznym, ale też elementem nowoczesnej, empatycznej i zindywidualizowanej opieki.

GK-GKOZP.100.6.2025