Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatele skarżą się na rażącą przewlekłość postępowań odszkodowawczych za nieruchomości przejęte m.in. na rzecz Skarbu Państwa na podstawie przepisów tzw. specustawy drogowej  
• Taka sytuacja narusza prawo obywateli do słusznego odszkodowania za wywłaszczenie, wyrażonego w art. 21 ust. 2 Konstytucji RP
• Rzecznik Praw Obywatelskich występuje do ministra finansów i  gospodarki Andrzeja Domańskiego, prosi m.in. o stanowisko wobec postulatu inicjatywy ustawodawczej w celu doprowadzenia do skrócenia postępowań odszkodowawczych oraz opracowania korzystniejszych dla obywateli zasad ich prowadzenia

Od początku obowiązywania tzw. specustawy drogowej z 2003 r. kolejni Rzecznicy Praw Obywatelskich wielokrotnie przedstawiali organom władzy publicznej zasadnicze zastrzeżenia wobec tej ustawy, jak i pozostałych specustaw, przewidujących w zasadzie tożsame regulacje. 

Jak wynika ze spraw rozpoznawanych w BRPO, regułą jest upływ wielu miesięcy (a w skrajnych wypadkach nawet kilkunastu lat) zanim obywatel otrzyma od państwa jakąkolwiek rekompensatę – podczas gdy były właściciel wywłaszczoną nieruchomość musi wydać od razu. W tym czasie obywatele ponoszą koszty prawidłowego rozpoznania sprawy odszkodowawczej. Jeśli dostrzegają, że wartość wywłaszczonej nieruchomości została zaniżona, muszą sami zlecać rzeczoznawcy majątkowemu sporządzenie tzw. kontroperatu szacunkowego. Sprawy odszkodowawcze trwają tak długo, że taki kontroperat często należy sporządzać kilkukrotnie, bo tak bardzo zdążyły się zmienić ceny na rynku nieruchomości. 

Rzecznik od lat podnosi, że potrzebna jest zmiana obowiązujących przepisów. Na nieprawidłowości wskazywał również raport NIK sprzed ponad dekady, a Polska przegrywała już sprawy przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ze skarg na przewlekłe rozpoznawanie spraw odszkodowawczych. 

- Zmuszony jestem podkreślić, że przewlekłe ustalanie wysokości odszkodowania prowadzi do naruszania wolności i praw osób wywłaszczonych, w szczególności prawa do otrzymania słusznego odszkodowania bez nieuzasadnionej zwłoki, które to prawo gwarantowane jest w Konstytucji RP, a także wynika z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - pisze Marcin Wiącek.

Po latach od wejścia w życie specustawy drogowej, nie można już zasłaniać się potrzebą "zasypywania przepaści cywilizacyjnej" między Polską a krajami Zachodu w zakresie infrastruktury drogowej, poświęcając w jej imieniu prawa i wolności obywatelskie. Wraz ze zmianami społeczno-gospodarczymi państwo  powinno podjąć działania w celu stworzenia na poziomie ustawodawczym dojrzałych i systemowych rozwiązań, które wychodziłyby naprzeciw słusznym oczekiwaniom wywłaszczanych obywateli. 

Jak zauważył Rzecznik, w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy z 24 września 2025 r., nowelizującej przepisy w sprawie Centralnego Portu Komunikacyjnego, sam projektodawca zauważył, że „w obecnym stanie prawnym, w związku z brakiem formalnego powiązania wywłaszczenia z wypłatą odszkodowania, prawdopodobna jest sytuacja, która nierzadko ma miejsce w toku procesów inwestycyjnych realizowanych na podstawie innych specustaw, w której osoba wywłaszczona może nie otrzymać nawet zaliczki na odszkodowanie przed nadejściem terminu na opuszczenie nieruchomości”.

RPO podkreślił, że trudno usprawiedliwić sytuację, gdy sama Rada Ministrów w uzasadnieniu własnego projektu ustawy dostrzega wadliwość obecnych przepisów, jednak odmawia podjęcia interwencji legislacyjnej w odniesieniu do większości spośród obywateli, których dotykają skutki tej wadliwości – poprawiając sytuację jedynie tych, którzy mają zostać wywłaszczeni w związku z realizacją jednej, najgłośniejszej medialnie, inwestycji.

Marcin Wiącek prosi min. Andrzeja Domańskiego o przeanalizowanie problemu i przedstawionych argumentów. Pyta również, czy Ministerstwo Rozwoju i Technologii prowadzi statystyki co do średniego czasu trwania postępowań odszkodowawczych – a jeśli tak, zwraca się o ich przedstawienie. Przede wszystkim jednak prosi o stanowisko, zwłaszcza wobec postulatu inicjatywy ustawodawczej w celu doprowadzenia do skrócenia postępowań odszkodowawczych oraz opracowania korzystniejszych dla wywłaszczanych obywateli zasad ich prowadzenia. 

Dziś bowiem zarówno konstrukcja przepisów, jak i praktyka organów prowadzi do systemowego naruszania konstytucyjnych praw obywateli. Przy opracowywaniu nowych przepisów należy zadbać również o interesy stron już trwających postępowań: rząd powinien uchwalić odpowiednie regulacje międzyczasowe, uwzględniające, że w przypadku wielu osób wywłaszczonych mamy już do czynienia z przewlekłością postępowania i tym samym stanem naruszenia prawa do słusznego odszkodowania.

IV.7006.54.2022