Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W polskim prawie nie ma przepisów dotyczących zasad przyjmowania do prywatnych domów opieki osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych lub starszych, które nie są ubezwłasnowolnione, ale nie mogą świadomie wyrażać swej woli
• Jest ryzyko, że taka osoba może wbrew swej woli trafić do placówki lub dalej w niej przebywać - dlatego należy  wprowadzić sądową kontrolę takich decyzji
• MRiPS odpisało RPO, że sprawa mieści się też w kompetencjach Ministra Sprawiedliwości, z którym zapowiedziało uzgodnienia.  Dlatego RPO pyta MRiPS o ich wyniki
• AKTUALIZACJA: W związku z różnicami w regulacjach prawnych między domami pomocy społecznej a placówkami, oraz z uwagi na opinię Ministra Sprawiedliwości, należy dokonać, we współpracy z resortami sprawiedliwości i zdrowia, analizy pod kątem możliwości ujednolicenia przepisów - odpowiada MRiPS

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek pisze w tej sprawie do minister Marleny Maląg.

25 stycznia 2022 r. RPO zwrócił się do MRiPS o stanowisko w sprawie braku przepisów co do zasad przyjęć do placówek całodobowej opieki osób, które nie są formalnie ubezwłasnowolnione, ale nie mają możliwość rozeznania sytuacji, świadomego wyrażenia woli i podejmowania decyzji, a nie mają przedstawicieli ustawowych, którzy mogliby tego obowiązku dopełnić. Wskazał, że pensjonariusz w momencie przyjęcia do placówki jest osobą w pełni świadomą i jest w stanie samodzielnie oraz dobrowolnie dopełnić wszelkich formalności, jednak z biegiem czasu oraz rozwojem choroby traci te zdolności.

Aby zapobiegać takim sytuacjom i nadużyciom należy w opinii RPO wprowadzić mechanizm kontroli sądowej zarówno umieszczenia takich osób w placówce, jak i dalszego ich pobytu.  Sąd powinien mieć możliwość zweryfikowania słuszności takich decyzji, biorąc pod uwagę, że umieszczenie osoby w placówce bez jej zgody wiąże się z faktycznym ograniczeniem wolności.

W ocenie RPO pożądane byłoby uregulowanie tej kwestii w powszechnie obowiązujących przepisach, np. poprzez wprowadzenie rozwiązań analogicznych do zgody zastępczej sądu opiekuńczego na udzielenie świadczenia zdrowotnego w trybie przepisów ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, czy zgody na umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym. Rozwiązania te powinny również regulować kwestię prawa członków rodzin czy innych osób, tak by mogły  występować do sądów ws. umieszczenia bliskich w placówce.

W odpowiedzi z 25 lutego 2022 r  sekretarz stanu Stanisław Szwed wskazał, że propozycje RPO zasługują na uwagę, dotyczą bowiem spraw najważniejszych - wolności osobistej, bezpieczeństwa i godności mieszkańców placówek. Dodał, że problemy te należą w dużej mierze do kompetencji sądów powszechnych, a tym samym Ministra Sprawiedliwości. Należałoby zatem uzgodnić ewentualne zmiany prawne z MS, biorąc pod uwagę skutki finansowe dla sądownictwa wynikające z nałożenia nowych obowiązków. St. Szwed zapowiedział też, że zwróci się do MS o odniesienie się do propozycji RPO.

W związku z tym RPO prosi MRiPS o stanowisko w sprawie kształtu nowych rozwiązań prawnych, ich umiejscowienia w systemie oraz poczynionych uzgodnień z MS.

Odpowiedź Stanisława Szweda, sekretarza stanu w MRiPS

Z uwagi na fakt, że propozycje zmian prawnych przedstawione przez Pana Rzecznika w poprzedniej korespondencji dotyczące wprowadzenia mechanizmu kontroli sądowej zarówno umieszczenia, jak i dalszego pobytu w placówce osób wskazanych powyżej, pozostają w dużej mierze w kompetencji sądów powszechnych, a tym samym Ministra Sprawiedliwości, w dniu 6 kwietnia 2022 r. zwróciłem się pismem znak DPS-I.070.22.2022.AP do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o wyrażenie opinii w kwestiach przedstawionych przez Pana Rzecznika. Poprosiłem również o informacje o ewentualnych skutkach finansowych zmian proponowanych w wystąpieniu polegających na orzekaniu przez sądy w przedmiocie umieszczania i dalszego pobytu osób w placówkach zapewniających całodobową opiekę.

W swojej odpowiedzi z dnia 13 marca br. Minister Sprawiedliwości udzielił wyjaśnień w zakresie obowiązujących przepisów prawnych, w szczególności ustawy z dnia 6 lipca 2008r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2022 r. poz. 1876, z późn. zm.), jak również ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2022 r. poz. 633, z późn. zm.) w zakresie wymaganej zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego, a w przypadku braku możliwości uzyskania ich zgody - zezwolenia sądu opiekuńczego na udzielanie pacjentowi świadczeń zdrowotnych.

Ponadto Minister Sprawiedliwości wskazał na regulacje ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2022 r. poz. 2123) oraz orzecznictwo sądów polskich i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które ukształtowało się na tle ustawy o ochronie zdrowia psychicznego w zakresie przymusowego leczenia i przymusowego umieszczenia w domu pomocy społecznej.

Zgodnie z wyrażoną przez Ministra Sprawiedliwości opinią niedopuszczalne jest, w oparciu o obecnie obowiązujące przepisy, przyjmowanie i przebywanie w placówkach zapewniających całodobową opiekę osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych i osób w podeszłym wieku, bez wyrażenia przez te osoby świadomej zgody.

W uzupełnieniu przytoczonych przez Ministra Sprawiedliwości przepisów ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego należy zauważyć, że art. 38 ust. 5 tej ustawy wymaga, aby osoba przyjęta do domu pomocy społecznej w jej trybie podlegała okresowym badaniom stanu zdrowia psychicznego w zakresie uzasadniającym jej pobyt w domu pomocy społecznej. Badania przeprowadza się co najmniej raz na 6 miesięcy.

Ponadto, na podstawie art. 43 tej samej ustawy, do domu pomocy społecznej przeznaczonego dla osób chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo ma prawo wstępu o każdej porze sędzia w celu kontroli legalności przyjęcia i przebywania w takim domu pomocy społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi, przestrzegania ich praw oraz kontroli warunków, w jakich one tam przebywają.

Powyższe przepisy nie dotyczą placówek zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, o których mowa w art. 67 i 69 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2021 r. poz. 2268,  z późn. zm.). W odniesieniu do tych placówek oraz domów pomocy społecznej niewymienionych w art. 43 ust. 1 obowiązuje jednakże art. 43a ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, zgodnie z którym placówki i domy podlegają kontroli w zakresie przestrzegania praw osób, w stosunku do których zastosowano ograniczenie możliwości samodzielnego opuszczania domu pomocy społecznej lub placówki. Do kontroli stosuje się odpowiednio przepisy art. 43.

W związku z różnicami w regulacjach prawnych między domami pomocy społecznej a placówkami, jak również z uwagi na wyrażoną przez Ministra Sprawiedliwości opinię, należy dokonać, we współpracy z resortem sprawiedliwości i resortem zdrowia, analizy pod kątem możliwości ujednolicenia regulacji, biorąc pod uwagę cywilnoprawny tytuł pobytu w placówkach oraz sferę, w której one działają (działalność gospodarcza lub działalność tzw. statutowa organizacji pozarządowych i innych podmiotów).

O wyniku wskazanej analizy i ewentualnej inicjatywie zmiany przepisów niezwłocznie Pana Rzecznika powiadomię.

KMP.573.1.2022