Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W przypadku uniewinnienia osoba obwiniona nie ma prawa zwrotu utraconego dochodu lub zarobku z powodu stawiennictwa w sądzie
• Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do postępowania Trybunału Konstytucyjnego ze skargi konstytucyjnej (sygn. akt SK 45/25)
• Wniósł o uznanie odpowiednich przepisów za niezgodne z art. 45 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP
• W 2024 r. RPO wystąpił do Ministra Sprawiedliwości, by wprowadzić podstawę prawną obowiązku zwrotu utraconego zarobku lub dochodu stronie postępowania składającej wyjaśnienia, która została uniewinniona albo sprawę umorzono
• Resort uznał, że ten postulat wymaga kompleksowych prac i przedstawił ją Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, co powinno pozwolić na wypracowanie optymalnej propozycji legislacyjnej

Stan faktyczny 

Sąd Okręgowy utrzymał w mocy postanowienie Sądu Rejonowego w sprawie kosztów obrony, nie uwzględniając żądania przyznania od Skarbu Państwa uniewinnionemu obwinionemu utraconego zarobku w związku z osobistą obroną i obowiązkowym stawiennictwem w sądzie.

Sąd Okręgowy wskazał, że na podstawie art. 119 § 2 k.p.s.w. kosztami postępowania obciążono Skarb Państwa. Art. 618j k.p.k. nie stanowi samodzielnej podstawy przyznania należności stronie w związku z jej udziałem w postępowaniu. Obowiązek zwrotu wydatków stronie, tj. uniewinnionemu obwinionemu przewiduje art. 616 § 1 pkt 2 k.p.s.w. Z art. 618j k.p.k. nie wynika uprawnienie strony do zwrotu zarobku lub dochodu utraconego w związku z udziałem w postępowaniu. Nie można bowiem uznać go za wydatki w rozumieniu art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. Nie ma zatem przepisów, które mogłyby stanowić podstawę zasądzenia utraconego zarobku lub dochodu na rzecz strony.

Obywatel złożył skargę konstytucyjną. Jego zdaniem za wzorcową należy przyjąć tezę wyrażoną na gruncie art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w wyroku TK, sygn. akt SK 44/04, że „Państwo musi ponosić ryzyko podejmowanych czynności procesowych i przejmować obciążenia finansowe, które z tych czynności wynikają”. Istnieje zaś kategoria obciążeń finansowych, do jakich należy utrata zarobku lub dochodu z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu w sprawie o wykroczenie, których Skarb Państwa nie przejmuje. Dzieje się tak m.in. wobec uniewinnionej osoby obwinionej.

Według skarżącego proces nie jest sprawiedliwy w myśl 45 ust. 1 Konstytucji RP, gdy jego kosztami - utratą zarobku wynikającej ze stawiennictwa - obciążany jest ostatecznie uniewinniony obywatel. Prowadzi to także do naruszenia prawa do równego traktowania (art. 32 ust 1 Konstytucji RP). Brak skorelowania kosztów jako bezpośredniej pochodnej urzeczywistniania konstytucyjnego prawa do obrony (stawiennictwa i obrony osobistej na rozprawie przed sądem) narusza prawo do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP).

Trybunał nadał skardze obywatela bieg w zakresie zbadania zgodności:

• art. 119 § 2 pkt 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia,  w związku z art. 616 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego, „przez to, że koszty postępowania w sprawie o wykroczenie nie obejmują zwrotu od Skarbu Państwa na rzecz uniewinnionego obwinionego zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu i/lub osobistej obrony" - z art. 45 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP;
• art. 618b§ 1 k.p.k. w związku z art. 121 § 1 k.p.s.w. w zakresie, w jakim „ogranicza zwrot zarobku lub utraconego dochodu z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu do osoby świadka, a pomija uniewinnionego obwinionego" - z art. 45 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.

Wniosek RPO  

Rzecznik przystąpił do postępowania TK i wniósł o stwierdzenie, że:

• art. 119 § 2 pkt 1 k.p.s.w. w zw. z art. 121 § 1 k.p.s.w. w zw. z art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 618b § 1 k.p.k. w zakresie, w jakim, w postępowaniu w sprawie o wykroczenie, wskazane przepisy nie przewidują możliwości zwrotu od Skarbu Państwa na rzecz uniewinnionego obwinionego zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu lub osobistej obrony, tj. ograniczają zwrot zarobku lub utraconego dochodu z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu do osoby świadka, a pomijają uniewinnionego obwinionego, są niezgodne z art. 45 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.

W stanowisku dla TK Rzecznik wskazał, że ze skargi konstytucyjnej i jej uzasadnienia można wyprowadzić w istocie zarzut niezgodności art. 119 § 2 pkt 1 k.p.s.w. w zw. z art. 121 §1 k.p.s.w. w zw. z art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 618b § 1 k.p.k. z art. 45 ust. 1 (zasada rzetelności procesu) w zw. z art. 42 ust. 2 (zasada prawa do obrony w sensie materialnym) w zw. z art. 32 ust. 1 (zasada równości wobec prawa jako zasada związkowa z pozostałymi wskazanymi zasadami) Konstytucji RP. 

Choć regulacje te naruszają także zasadę sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP), stanowią nieproporcjonalne ograniczenie prawa do sądu (zasady rzetelności procesu) oraz prawa do obrony w sensie materialnym, a także stanowią naruszenie zasady równości ochrony praw majątkowych z art. 64 ust. 2 Konstytucji RP względem stron postępowania. 

Pokrzywdzony jako świadek może bowiem liczyć na zwrot utraconego dochodu lub zarobku niezależnie od wyniku postępowania, zaś obwiniony (oskarżony) niezależnie od wyniku nie ma takiej możliwości. Z uwagi na zakres skargi, nie ma możliwości uzupełnienia wskazanych wzorców kontroli konstytucyjności.

Marcin Wiącek przypomniał, że 5 lutego 2024 r. zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości o zainicjowania prac legislacyjnych w celu wprowadzenie podstawy prawnej obowiązku zwrotu utraconego zarobku lub dochodu stronie postępowania składającej wyjaśnienia, która została następnie uniewinniona od zarzuconego jej czynu albo wobec której umorzono postępowanie. Resort odpisał m. in., że "postulat RPO został poddany wstępnej analizie, wskazującej na celowość rozważenia dokonania zmian ustawowych". RPO nie ma informacji, by MS prowadziło prace koncepcyjne w tym zakresie.

Pismo do MS z 5 lutego 2024 r. 

RPO zwrócił uwagę,  że art. 618b k.p.k.1 i 618c k.p.k dotyczące zwrotu zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie nie dotyczą ani obwinionego (w tym osoby wezwanej do złożenia wyjaśnień w przedmiocie odpowiedzialności za wykroczenie), ani oskarżonego (w tym podejrzanego). Brak zatem przepisów, które mogłyby stanowić podstawę zasądzenia utraconego zarobku lub dochodu, osoby te zostały uniewinnione. 

A między uniewinnionym oskarżonym i uniewinnionym obwinionym oraz świadkiem w sprawie o wykroczenie nie ma takiej różnicy, która uzasadniałaby zróżnicowania prawa do zwrotu zarobku lub dochodu utraconego związanego ze stawiennictwem. Zachodzą zaś istotne cechy podobieństwa w postaci tego, że obwiniony, jak i świadek zeznając, czynią to na żądanie organu oraz na skutek dokonania tej czynności tracą zarobek lub dochód. Zasadne jest zatem pytanie, czy brak lustrzanej regulacji art. 618b k.p.k. i art. 618c k.p.k. albo odesłania w art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. do art. 618b k.p.k. i art. 618c k.p.k. w stosunku do obwinionych oraz w stosunku do podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym lub karnym skarbowym, stanowi przykład pominięcia ustawodawczego.

Według RPO należy przyjąć, że zróżnicowanie możliwości dochodzenia zwrotu zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa przesądza o niezgodności art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. w związku z art. 632 pkt 2 k.p.k. z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji - w zakresie, w jakim nie przyznają one możliwości zwrotu zarobku lub dochodu stronie, która na wezwanie złożyła wyjaśnienia, a została uniewinniona albo wobec której umorzono postępowanie na podstawie art. 17 § 1 pkt 1-11 k.p.k. albo art. 5 § 1 pkt 1-10 k.p.s.w. 

Odpowiedź MS z 9 kwietnia 2024 r.

Minister poinformował, że resort sprawiedliwości nie jest organem powołanym do rozstrzygania o zgodności z Konstytucją regulacji prawnych w tym pominięć prawodawczych. Niezależnie jednak od zastrzeżeń konstytucyjnych, postulat został poddany wstępnej analizie, wskazującej na celowość rozważenia dokonania zmian ustawowych. 

W toku konsultacji zgłoszono jednak zastrzeżenia co do przedstawionej przez Rzecznika propozycji brzmienia przepisu. Również zakres sytuacji skutkujących zwrotem oskarżonym i obwinionym utraconego dochodu lub zarobku wymaga pogłębionej analizy. W świetle uzyskanych stanowisk nie wszystkie wypadki umorzenia postępowania powinny stanowić ku temu podstawę. 

Mając to na uwadze, Ministerstwo Sprawiedliwości stoi na stanowisku, że zgłoszona propozycja legislacyjna wymaga dalszych, kompleksowych prac. Wobec powołania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego za celowe uznano przedstawienie opisanego postulatu wskazanej komisji, co powinno pozwolić na wypracowanie optymalnej propozycji legislacyjnej.

II.510.667.2025, II.510.665.2023