Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Trybunał Konstytucyjny bada skargę konstytucyjną na rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości ws. niższych stawek dla adwokatów, gdy działają z urzędu niż gdy bronią kogoś z wyboru 
• Takie obniżenie wynagrodzenia, przy tych samych czynnościach i nakładzie pracy oraz odpowiedzialności, nie ma konstytucyjnego uzasadnienia - wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich 

RPO przyłączył się do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej obywatelki (sygn. akt SK 78/23). Wniósł o stwierdzenie, że: 

• § 4 ust. 1 w związku z § 17 ust. 2 pkt. 2 oraz § 4 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 18 z późn. zm.) w brzmieniu obowiązującym od 2 listopada 2016 r. są niezgodne z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 2 i art. 92 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji RP.

Zarzuty skargi konstytucyjnej

Skarżąca domaga się stwierdzenia, że:

§ 4 ust. 1 w związku z § 17 ust. 2 pkt 2 oraz § 4 ust. 2 rozporządzenia MS z 3 października 2016 r. ws. ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu w brzmieniu obowiązującym od 2 listopada 2016 r. , „w zakresie, w jakim powyższe przepisy: 

• ustalają stawki za działanie z urzędu, w tym za obronę obwinionego przed Sądem Rejonowym, jako znacznie niższe niż stawki ustalone dla działania z wyboru, wedle rozporządzenia MS w sprawie opłat za czynności adwokackie, przy tych samych czynnościach i nakładzie pracy oraz odpowiedzialności;
• dają możliwość podwyższenia stawki dla obrońcy/pełnomocnika z urzędu do wysokości maksymalnej tylko 150% stawki minimalnej, podczas gdy przy takich samych kryteriach dla obrońcy/pełnomocnika z wyboru maksymalne podwyższenie wynosi 600%;
• nie przewidują, przy ocenie wymiaru wynagrodzenia, oprócz adekwatności nakładu pracy adwokata oraz wkładu w końcowe rozstrzygnięcie, jak i uwzględnienia czasu trwania postępowania - także zmian wartości siły nabywczej pieniądza”, 

są sprzeczne z :

1. art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zdanie 2, art. 32 ust. 2 oraz art. 92 ust. 1 zdanie 1 i w związku z art. 2 i art. 7 Konstytucji; 
2. art. 30 w związku z art. 2 i art. 7 Konstytucji;
3. art. 64 ust. 2 i art. 30 w związku z art. 190 ust. 1 i art. 2 i art. 7 Konstytucji.

Skarżąca wskazała dodatkowo, że zaskarżone przepisy są niezgodne z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zd. 2, art. 32 ust. 2 oraz z art. 64 ust. 2 i art. 30 w związku z art. 190 ust. 1 i art. 2 i 7 oraz art. 92 ust. 1 zd. 1 i w związku z art. 2 i 7 Konstytucji. 

Stanowisko RPO

W przedmiocie kosztów pomocy prawnej zapadło dotychczas pięć wyroków TK.

W pierwszym z 23 kwietnia 2020 r. (SK 66/19) orzekł że § 4 ust. 1 rozporządzenia MS z 22 października 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zd. 2 i art. 92 ust. 1 zd. 1 Konstytucji.

W wyroku z 20 grudnia 2022 r. (SK 78/21) orzeczono, że § 17 ust. 1 pkt 2 oraz § 17 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia MS z 3 października 2016 r. ws. ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu, są niezgodne z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 2 i art. 92 ust. 1 zd. 1 Konstytucji - przez to, że wskazane w nich stawki dla adwokatów ustanowionych obrońcami z urzędu są niższe od stawek w tych samych sprawach dla adwokatów ustanowionych obrońcami z wyboru.

W wyroku z 19 kwietnia 2023 r. (SK 85/22) TK orzekł z kolei, że § 8 rozporządzenia MS z 3 października 2016 r. jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zd. 2 i art. 92 ust. 1 zd. 1 Konstytucji.

W wyroku z 20 kwietnia 2023 r. (SK 53/22) orzeczono, że § 4 ust. 1 rozporządzenia MS z 3 października 2016 r. - w zakresie, w jakim przewiduje wysokość opłaty stanowiącej koszty nieopłaconej pomocy prawnej ponoszonej przez Skarb Państwa udzielonej przez radcę prawnego z urzędu w wysokości niższej niż stawka minimalna opłat za czynności radców prawnych określonych w rozporządzeniu MS z  22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych - jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zd. 2 i art. 92 ust. 1 zd. 1 Konstytucji.

W wyroku z 13 czerwca 2023 r. (SK 83/19), orzeczono, że § 16 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia MS z 3 października 2016 r.,  jest niezgodny z art. 92 ust. 1 zd.1 w związku z art. 64 ust. 1 Konstytucji.

Na podstawie dotychczasowego orzecznictwa TK można zatem uzasadnić wobec zaskarżonych przepisów zarzut ich niezgodności z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 2 i art. 92 ust. 1 zd. 1 Konstytucji - przez to, że wskazana w nich stawka dla adwokatów ustanowionych obrońcami z urzędu jest niższa od stawki w tych samych sprawach dla adwokatów ustanowionych obrońcami z wyboru.

Istota zarzutu skarżącej sprowadza się do wprowadzenia przez MS w rozporządzeniu wykonawczym do Prawa o adwokaturze - mimo braku ku temu podstaw w ustawie - regulacji dyskryminującej, w zakresie przysługującego im wynagrodzenia, adwokatów świadczących pomoc prawną z urzędu w stosunku do adwokatów, którzy reprezentują strony (uczestników postępowania) z wyboru.

W uzasadnieniu wyroku z 23 kwietnia 2020 r.  TK odnotował, że w dotychczasowym orzecznictwie przyjmował konsekwentnie, że brak stanowiska ustawodawcy w jakiejś sprawie, przejawiający się w braku lub nawet tylko nieprecyzyjności upoważnienia, musi być interpretowany jako nieudzielenie w danym zakresie kompetencji normodawczej. Upoważnienie nie może opierać się na domniemaniu objęcia materii w nim niewymienionych. 

Adwokaci stanowią grupę podmiotów podobnych, mających w zakresie prawa do wynagrodzenia wspólną cechę istotną.  Jest nią to, że jedynym przedmiotem działalności palestry jest świadczenie profesjonalnej pomocy prawnej. Co do zasady jest ona świadczona jest w ramach wyboru: to adwokat i jego potencjalny klient ustalają warunki.  W określonych sytuacjach adwokat może zostać zobowiązany przez państwo do świadczenia pomocy prawnej z urzędu wobec osób, które nie są w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej. 

W orzecznictwie TK przyjmuje się, że zróżnicowanie podmiotów podobnych jest dopuszczalne, jeżeli zostanie dokonane według kryterium, które spełnia następujące warunki:

• musi mieć charakter relewantny, czyli musi pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma, oraz ma służyć realizacji tego celu i treści; wprowadzone zróżnicowania muszą być racjonalnie uzasadnione;
• musi mieć charakter proporcjonalny; waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów normy, musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych;
• musi pozostawać w związku z zasadami, wartościami i normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych.

Stosując te kryteria do wynagrodzenia adwokatów, stwierdzić należy,  jak TK w uzasadnieniu wyroku z 23 kwietnia 2020 r. że nie sposób dostrzec żadnych wartości konstytucyjnych, którym miała służyć badana regulacja. Ponadto brak jakichkolwiek racjonalnych argumentów, które uzasadniałyby dyskryminujące traktowanie pełnomocników w zależności od tego, czy działają oni z wyboru, czy z urzędu. 

Zgodzić się należy z poglądem TK, że analiza statusu adwokatów i ich roli w postępowaniu prowadzi do uznania, że różnicowanie ich wynagrodzenia (tj. obniżenie pełnomocnikom z urzędu o połowę wynagrodzenia, które otrzymaliby, gdyby występowali w sprawie jako pełnomocnicy z wyboru) nie ma konstytucyjnego uzasadnienia. Odstępstwo od zasady równości, w tym również równej ochrony praw majątkowych, jest więc niedopuszczalne. 

Za TK należy podkreślić, że adwokat jako pełnomocnik z urzędu (a więc działający na podstawie swego rodzaju polecenia państwa) zmuszony jest do pracy za wynagrodzenie o połowę niższe od tego, które otrzymałby jako pełnomocnik z wyboru. 

Z Prawa o adwokaturze nie można na gruncie językowym ani celowościowym wyprowadzić podstawy dla MS do zróżnicowania w akcie podustawowym wysokości wynagrodzenia od tego, czy adwokat świadczył pomoc prawną jako pełnomocnik z wyboru czy z urzędu. Stanowi to niedopuszczalną w demokratycznym państwie prawa samowolę legislacyjną, w sposób nieproporcjonalny ingerującą w uprawnienia pełnomocników z urzędu do uzyskania wynagrodzenia za ich pracę (wyrok TK z 23 kwietnia 2020 r). Argumentacja wyżej wskazanych uzasadnień wyroków TK w istocie powtarza ustalenia uzasadnienia tego wyroku. 

II.510.795.2023