Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Polska naruszyła zakaz tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania – stwierdził Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 2 września 2021 r. (Kuchta i Mętel przeciwko Polsce; skarga nr 76813/16). Sprawa dotyczyła brutalności funkcjonariuszy Policji przeprowadzających zatrzymanie
• W opinii Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur to kolejny wyrok ETPC pokazujący, że w czasie zatrzymań policjanci stosują nieproporcjonalnie środki przymusu bezpośredniego, a sprawy dotyczące przekroczenia uprawnień przez funkcjonariuszy nie są rzetelnie wyjaśniane

Sprawa analizowana przez ETPC dotyczyła wydarzenia z lutego 2015 r., gdy funkcjonariusze wtargnęli do mieszkania jednego ze skarżących, podejrzewając, że ukrywa się tam osoba odpowiedzialna za przestępstwo z użyciem noża. W mieszkaniu przebywał mężczyzna, jego narzeczona oraz pięciomiesięczne dziecko.

Według skarżących po sforsowaniu drzwi funkcjonariusze rozpylili gaz łzawiący, powalili na ziemię mężczyznę i zaczęli go bić. Wkrótce do mieszkania przybył też drugi skarżący, który również miał zostać pobity przez funkcjonariuszy. Mężczyźni zostali przewiezieni na komisariat Policji w celu dalszych czynności. Twierdzili, że po przybyciu kazano im się rozebrać i zakuto w kajdanki. Mieli też po raz kolejny zostać pobici.

Ostatecznie obaj mężczyźni zostali przewiezieni na SOR. W przypadku pierwszego skarżącego lekarz dyżurny zauważył, że miał on złamaną lewą piszczel, opuchnięte i bolesne kolano oraz krwiak na czole. U drugiego skarżącego zdiagnozowano liczne krwiaki na głowie i szyi, krwawienie z nosa, siniaki na klatce piersiowej, ból brzucha oraz siniaki na plecach i lewej nodze. Po opuszczeniu policyjnego aresztu mężczyźni dodatkowo zdecydowali się na poddanie obdukcji lekarskiej.

Wyrok ETPC

Trybunał przypomniał, że art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie zakazuje użycia siły w celu dokonania zgodnego z prawem aresztowania, jednakże taka siła może być użyta tylko wtedy, gdy jest niezbędna i nie może być nadmierna. To po stronie państwa spoczywa obowiązek wykazania, że tak właśnie było. Tymczasem prokuratura oraz sąd nie znalazły podstaw do wszczęcia postępowania w sprawie przekroczenia uprawnień przez funkcjonariuszy  i postanowiły umorzyć postępowanie.

Jak zauważył ETPC, ​​obrażenia skarżących były liczne, poważne i rozległe. Podczas gdy niektóre z nich, np. te na nadgarstkach, mogły być nieuniknionym rezultatem użycia siły przez funkcjonariuszy dokonujących zatrzymania, inne - np. złamana piszczel i uraz kolana lub poważna rana głowy - nie wydawały się zadane w wyniku bezwzględnie koniecznego i proporcjonalnego użycia siły przez Policję.

W toku prowadzonego postępowania prokuratorskiego nie wyjaśniono, w jaki sposób została użyta siła wobec skarżących ani czy jej użycie było absolutnie konieczne. Podobnie nie wyjaśniono, czy do opisanych obrażeń mogło dojść już po przewiezieniu na komisariat ani jakie zachowanie zatrzymanych mężczyzn mogłoby w tej sytuacji usprawiedliwiać użycie wobec nich siły.

W opinii Trybunału brak takiego wyjaśnienia prowadził do wniosku, że siła użyta przez funkcjonariuszy  w celu pokonania oporu skarżących była nadmierna i nieproporcjonalna. Jej zastosowanie doprowadziło do powstania obrażeń, które niewątpliwie spowodowały u skarżących poważne cierpienie o charakterze równoznacznym z nieludzkim traktowaniem.

Oświadczenie KMPT

W ostatnich latach Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur z ogromnym niepokojem obserwuje rosnącą przemoc ze strony funkcjonariuszy Policji. Niezaprzeczalnie policjanci mają prawo do stosowania środków przymusu bezpośredniego, jednakże nie można zapominać, że zgodnie z przepisami prawa używa lub wykorzystuje się je:

• w sposób niezbędny do osiągnięcia celów,
• proporcjonalnie do stopnia zagrożenia,
• wybierając środek o możliwie jak najmniejszej dolegliwości,
• w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę,
• z zachowaniem szczególnej ostrożności, uwzględniając ich właściwości, które mogą stanowić zagrożenie życia lub zdrowia uprawnionego lub innej osoby,
• a gdy cel ich użycia został osiągnięty, należy odstąpić od ich dalszego stosowania.

Sprawy analizowane przez KMPT pokazują jednak, że środki przymusu bezpośredniego są nadużywane przez funkcjonariuszy Policji i często używane nieproporcjonalnie do istniejącego zagrożenia. Na ten problem od wielu lat wskazują także Podkomitet ONZ ds. Zapobiegania Torturom (SPT) czy Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT).

Warto podkreślić, że w 2019 r. CPT przeprowadził swoją pierwszą wizytę ad hoc w Polsce w celu przeglądu realizacji wieloletnich zaleceń dotyczących traktowania osób zatrzymanych przez Policję. Komitet wskazał wówczas na absolutny brak postępów w zakresie wdrażania podstawowych gwarancji chroniących przed niewłaściwym traktowaniem. CPT podkreślił, iż funkcjonariusze Policji muszą zostać przeszkoleni w zakresie zapobiegania i minimalizowania użycia przemocy w kontekście zatrzymania. Eksperci zwrócili również uwagę, że w przypadkach, gdy zastosowanie siły jest niezbędne, policjanci powinni być w stanie stosować techniki profesjonalne, które ograniczają w jak najszerszym możliwym stopniu ryzyko wyrządzenia szkody osobom, które mają być zatrzymane.

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur od wielu lat podkreśla konieczność budowania profesjonalizmu funkcjonariuszy poprzez szkolenia, zwłaszcza dotyczące poszanowania godności osób zatrzymanych i zgodnego z międzynarodowymi standardami stosowania środków przymusu bezpośredniego. Niewątpliwie największa odpowiedzialność spoczywa na wszystkich funkcjonariuszach Policji zajmujących funkcje kierownicze. To ich rolą jest prezentowanie jasnego stanowiska, że wszelkie formy nieludzkiego i poniżającego traktowania osób pozbawionych wolności są niezgodne z prawem i będą odpowiednio karane.

Wyrok ETPC powinien stać się impulsem dla samej Policji, by rozpocząć skuteczną walkę ze źle pojmowaną solidarnością zawodową prowadzącą do zmowy milczenia, a w skrajnych przypadkach do unikania odpowiedzialności przez sprawców złego traktowania. Funkcjonariusze muszą mieć świadomość, że podstawą skuteczności policji w państwie demokratycznym jest respekt i szacunek jaką darzą ją obywatele. To nie jest to samo co strach przed brutalnym i nieprzewidywalnym policjantem.

Tortury, nieludzkie i poniżające traktowanie stanowią najbardziej skrajny przykład łamania praw człowieka, wyrażają pogardę dla jego godności i degradują społeczeństwo, które na nie przyzwala. Muszą o tym pamiętać przedstawiciele zawodów zaufania publicznego, którzy jako pierwsi powinni stać na straży przestrzegania zakazu tortur.

W tym kontekście wyrok ETPC powinien stać się również impulsem dla polskich władz, aby w końcu zrealizować postulat KMPT jak i wielu instytucji międzynarodowych dotyczący wprowadzenia do polskiego Kodeksu karnego przestępstwa tortur oraz adekwatnych kar za jego popełnienie.

Obecnie funkcjonariusze Policji w sprawach dotyczących stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania odpowiadają najczęściej na podstawie art. 231 Kodeksu karnego, zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 3. Tymczasem zdaniem Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) OBWE, aby mówić o skutecznej prewencji tortur, kary muszą odzwierciedlać charakter przestępstwa i nie powinny być krótsze niż sześć lat pozbawienia wolności. W 2018 r. ODIHR wydało opinię o definicji tortur i bezwzględnego zakazu ich stosowania w polskim ustawodawstwie. Wskazało w niej m.in., że zakaz tortur jest ograniczony, a kara grożąca za ich stosowanie nie odzwierciedla wagi przestępstwa. Na tę kwestię w 2019 r. zwrócił też uwagę Komitet ONZ Przeciwko Torturom (CAT).

W opinii KMPT wszelkie sygnały dotyczące nadużywania siły, znęcania się nad zatrzymanymi, torturowania ich - aby przyznali się do winy, czy zachowywali w określony sposób - powinny być każdorazowo kompleksowo i bezzwłocznie wyjaśniane, a sprawcy takich zachowań - odpowiednio karani. Rzetelne prowadzenie postępowań, zarówno na etapie prokuratorskim, jak i sądowym, jest w tym kontekście kluczowe. Sprawiedliwe państwo powinno gwarantować możliwość ukarania sprawców tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania, a nie bagatelizować ich czyny, nazywając je jedynie przekroczeniem uprawnień.