Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wymóg umieszczenia na liście wyborczej nie mniej niż 35% przedstawicieli obu płci pozytywnie wpłynął na obecność kobiet w polityce, ale wciąż pozostają one w niej niedoreprezentowane  
• Mechanizm kwotowy może nie zapewniać proporcjonalnie większego poparcia kandydatkom; warto rozważyć wprowadzenie tzw. mechanizmu suwakowego na listach wyborczych
• Jednym z powodów niskiego odsetka kobiet w polityce pozostaje nierówny podział obowiązków w gospodarstwach domowych, który powoduje nadmierne obciążenie kobiet
• Niezbędne wydaje się m.in. zainicjowanie debaty publicznej na temat korzyści ze zrównoważonego udziału kobiet i mężczyzn w polityce

Tak pełnomocnik rządu ds. równego traktowania Anna Schmidt odpowiedziała na wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich z 8 marca 2021 r. Prosił on o stanowisko co do działań w sprawie udziału kobiet w życiu politycznym, zwłaszcza korzystania przez nie z biernego prawa wyborczego.

Wystąpienie RPO z 8 marca 2021 r.

Rok temu ówczesny RPO Adam Bodnar pisał, że kobiety nie są odpowiednio reprezentowane w ciałach przedstawicielskich. O ile system kwot nieco zwiększył udział kobiet w Sejmie, o tyle do Senatu, gdzie okręgi są jednomandatowe, w 63 okręgach na 100 nie kandydowała ani jedna kobieta.

Wiedza Polek i Polaków o mechanizmach wyborów, w tym podstawowych zasadach systemu wyborczego, jest niewielka. A to wpływa na decyzje o starcie w wyborach oraz powoływanie komitetów wyborczych.

Niezbędne są także zmiany prawne. Obecnie, na mocy Kodeksu wyborczego, w wyborach proporcjonalnych na każdej liście wyborczej zgłaszanej przez komitet wyborczy, nie może zostać umieszczonych mniej niż 35% przedstawicieli każdej z płci. Nie mamy jednak regulacji co do kolejności umieszczania kandydatek oraz kandydatów na listach wyborczych. W wielu państwach wprowadzono tymczasem np. obowiązek naprzemiennego umieszczania na liście kandydatek i kandydatów („zamek błyskawiczny” lub „suwak”).

Jest to rozwiązanie rekomendowane są przez OBWE. Z  badań ankietowych wynika, że takie mechanizmy antydyskryminacyjne mają poparcie Polek i Polaków. Zwolennicy mechanizmu kwotowego stanowią ponad 50% (53-54%, w zależności od typów wyborów), z czego około 35% (34-38%) opowiada się za wprowadzeniem parytetu na listach, a więc silniejszego przepisu niż obecnie.

Sama zmiana przepisów nie poprawi jednak sytuacji. Potrzebne są działania na rzecz zmiany stereotypów o roli kobiet w życiu publicznym. Ich adresatami muszą też być partie polityczne.

RPO dysponuje wiedzą o sytuacji kobiet w życiu dzięki wspólnemu projektowi badawczemu zrealizowanemu przez Biuro RPO oraz badaczy z Uniwersytetu SWPS. Wnioski z części z nich zostały przedstawione w raporcie Rzecznika Praw Obywatelskich pt. „Kwoty i co dalej? Udział kobiet w życiu politycznym w Polsce. Analiza i zalecenia”. Ustalenia tej publikacji mogą być przydatne w działaniach Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania.

Odpowiedź Anny Schmidt z 3 marca 2022 r.

Na początku Anna Schmidt prosi o przyjęcie przeprosin za brak odpowiedzi na pismo z 8 marca 2021 r. Powodem były znaczące zmiany kadrowe i organizacyjne w Biurze Pełnomocnika.

Jako Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania jestem osobiście zainteresowana problematyką udziału kobiet w życiu publicznym. Państwo podejmuje działania mające na celu zapewnienie wszystkim kobietom i mężczyznom możliwości realizacji swoich celów oraz aspiracji zarówno w życiu rodzinnym, społecznym, gospodarczym, jak i publicznym. W celu wspierania udziału kobiet w życiu politycznym do Kodeksu wyborczego wprowadzono przepisy dotyczące mechanizmu kwotowego, czyli wymogu zamieszczenia na liście wyborczej nie mniej niż 35% przedstawicieli obu płci. Obecne regulacje prawa wyborczego wpłynęły pozytywnie na obecność kobiet w polityce, jednak wciąż pozostają one niedoreprezentowane w tej dziedzinie. 

Jako Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania mam świadomość, że konieczne jest podjęcie dalszych kroków, mogących zwiększyć udział kobiet w polskim życiu politycznym. 

W ostatnich wyborach do Sejmu z 13 października 2019 r. komitety wystawiły 42,10% kandydatek, natomiast w wyborach do Senatu, które odbywają się w okręgach jednomandatowych i nie został prawnie określony odsetek przedstawicieli obu płci – kandydowało 16,2% kobiet. Mandat do Sejmu uzyskały 132 kobiety (28,7%, najwyższy odsetek od 1989 r.), zaś do Senatu 24 kobiety (24%, najwyższy odsetek od 1989 r.).  W przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2019 r., kobiety stanowiły 46,7% osób kandydujących i uzyskały 34,6% mandatów (najwyższy odsetek od wstąpienia Polski do UE w 2004 r.). 

Dane te mogą wskazywać, że mechanizm kwotowy nie zapewnia proporcjonalnie większego poparcia kandydatkom, gdyż większy odsetek kobiet kandydujących do Senatu zostało wybranych przez wyborców. Ponadto różnica w odsetkach kobiet w obu izbach Parlamentu różni się nieznacznie, pomimo że w wyborach do Senatu mechanizm ten nie obowiązuje. 

Podzielam jednak zdanie Rzecznika Praw Obywatelskich, że wartym rozważenia może być podjęcie dalszych zmian prawnych w zakresie wprowadzenia tzw. mechanizmu suwakowego na listach wyborczych. Należy przy tym zauważyć, że w Europie najczęściej występuje on jako rozwiązanie przyjęte dobrowolnie przez partie polityczne, a ze względu na brak publicznej dyskusji w Polsce na temat wyrównywania szans wyborczych kobiet, takie działanie wydaje się być obecnie przedwczesne. Świadczy o tym także znikomy poziom wiedzy chociażby o funkcjonowaniu wprowadzonego już w 2011 r. systemu kwotowego. 

Wyrażam jednocześnie przekonanie, że wprowadzanie rozwiązań regulacyjnych typu kwotowego, parytetowego czy suwakowego jest tylko jedną z metod wspierania ambicji politycznych kobiet. Obecnie niezbędne wydaje się zainicjowanie debaty publicznej na temat korzyści płynących ze zrównoważonego udziału kobiet i mężczyzn w polityce oraz działania na rzecz wzmocnienia potencjału politycznego kobiet poprzez edukację, programy mentorskie czy networking. 

Z tego względu w Krajowym Programie Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata 2022-2030 zaplanowano działania na rzecz wzmocnienia potencjału i pozycji społecznej kobiet i dziewcząt. W obecnym kontekście rosnących trudności gospodarczych, priorytetem jest uznanie kluczowego wkładu kobiet we wspólnoty, społeczeństwa i gospodarki. Konieczne jest także zwrócenie należytej uwagi na stworzenie warunków społecznych i ekonomicznych dla korzystania z równych praw przez kobiety i mężczyzn. Z jednej strony poprzez umożliwienie zaangażowania kobiet na rynku pracy na równych zasadach i umożliwienie im zwiększenia niezależności ekonomicznej, a z drugiej strony poprzez uznanie nieodpłatnej pracy domowej i opiekuńczej kobiet jako znaczącego wkładu w rozwój gospodarczy i społeczny państwa. 

W Krajowym Programie przewidziano w tym zakresie zorganizowanie konferencji dotyczących niezależności ekonomicznej kobiet, luki płacowej, przejrzystości płac, lobbingu ekonomicznego, kobiet w zarządach i kobiet wykonujących nieodpłatne prace domowe i opiekuńcze. Zaplanowano także upowszechnianie treści na temat wzmocnienia potencjału i pozycji społecznej kobiet i dziewcząt oraz podnoszenie świadomości w odniesieniu do pracy, w tym również nieodpłatnej, wykonywanej przez opiekunów, najczęściej kobiet, w celu docenienia i podniesienia jej wartości. 

Jednym z powodów niskiego odsetka kobiet w polityce pozostaje nierówny podział obowiązków w ramach gospodarstwa domowego, który skutkuje nadmiernym obciążeniem kobiet. Kompleksowa polityka prorodzinna, zapewnienie dostępu do usług opiekuńczych i rozwój instytucji opiekuńczych, umożliwiający rodzicom łączenie obowiązków zawodowych i rodzinnych, są kluczowymi warunkami wysokiej aktywności kobiet i pełnienia przez nie funkcji przywódczych w sferze publicznej.

Aktualnie trwają intensywne prace nad przystosowaniem rynku pracy do realiów popandemicznych. Priorytetem jest wdrożenie unijnej dyrektywy dotyczącej równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów, zwanej dyrektywą work-life balance, która ma na celu ulepszenie i rozszerzenie rozwiązań przydatnych pracującym rodzicom i opiekunom, które obowiązują w prawie krajów członkowskich oraz w obecnych dyrektywach Unii Europejskiej. Kraje członkowskie mają implementować przepisy dyrektywy do swoich porządków prawnych do sierpnia 2022 r.

Głównym założeniem dokumentu jest osiągnięcie równości kobiet i mężczyzn pod względem szans na rynku pracy oraz traktowania w miejscu pracy przez ułatwienie pracownikom będącym rodzicami lub opiekunami godzenia życia zawodowego z rodzinnym. Dyrektywa normuje zagadnienie dostępu pracowników do elastycznych warunków pracy, a także wprowadza nowe lub poszerza dotychczas obowiązujące regulacje w zakresie urlopu rodzicielskiego, ojcowskiego i opiekuńczego. 

Również zadania przewidziane w Krajowym Programie obejmują zagadnienia bezpośrednio związane z umożliwieniem rodzicom łączenia obowiązków zawodowych i rodzinnych, takie jak m.in. działania na rzecz zwiększenia udziału osób mających obowiązki opiekuńcze na rynku pracy poprzez rozpowszechnianie elastycznych form wykonywania pracy, promowanie mechanizmów pozwalających na godzenie życia zawodowego i rodzinnego kobiet i mężczyzn czy analiza ustawodawstwa i przygotowanie pakietu legislacyjnego w celu uznania pracy domowej kobiet sprawowanej w celu opieki nad członkiem rodziny. 

Chciałabym ponadto zapewnić, że ustalenia raportu Rzecznika Praw Obywatelskich pt. „Kwoty i co dalej? Udział kobiet w życiu politycznym w Polsce. Analiza i zalecenia” są przydatne w pracach Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania i będą brane pod uwagę przy okazji planowania wszelkich działań związanych z udziałem kobiet w życiu politycznym, dlatego wyrażam nadzieję na dalszą współpracę w tym zakresie – podsumowuje Anna Schmidt.

VII.602.20.2015, XI.411.4.2020