Biuletyn Informacji Publicznej RPO

7 listopada 2022 r. odbyła się konferencja „Niejawna inwigilacja elektroniczna i telekomunikacyjna a ochrona praw człowieka - praktyka sądowa, wyzwania i szanse na lepszą ochronę prawną” zorganizowana przez Krajową Izbę Radców Prawnych. Wydarzenie odbyło się pod patronatem honorowym Rzecznika Praw Obywatelskich Marcina Wiącka.

Biuro RPO było reprezentowane na konferencji przez przez zastępcę RPO Stanisława Trociuka oraz dyrektora Mirosława Wróblewskiego (który pełni również funkcję przewodniczącego Komisji Praw Człowieka KIRP) i Kingę Zielińską z Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego.

W trakcie otwarcia konferencji głos zabrał zastępca RPO Stanisław Trociuk, który wskazał najważniejsze problemy związane z wykonywaniem kontroli operacyjnych w Polsce.

Zastępca RPO wskazał, że w jego ocenie system nadzoru nad kontrolą operacyjną powinien być oparty na możliwie precyzyjnym i rygorystycznym konstruowaniu przepisów prawa. Ustawowe regulacje zezwalające na kontrolę powinny jednoznacznie i konkretnie wskazywać zakres i głębokość ingerencji służb. Ustawodawca powinien unikać w tej kwestii klauzul generalnych i otwartych katalogów.

Obecnie funkcjonujący nadzór nad inwigilacją w Polsce jest w ocenie zastępcy RPO nieefektywny. O ile co do zasady kontrolę operacyjną w postępowaniu karnym zarządza sąd, to przepisy są tak skonstruowane, że zainteresowane nią służby mogą przekazywać mu do rozpatrzenia selekcjonowane informacje w celu wywołania przekonania o niezbędności kontroli.

Istnieją również istotne odstępstwa od zarówno sądowego nadzoru nad inwigilacją, jak i jej subsydiarnego i proporcjonalnego charakteru – na przykład ustawa o działaniach antyterrorystycznych zezwala szefowi ABW na zarządzenie kontroli operacyjnej wobec cudzoziemca bez udziału sądu, na podstawie bardzo szeroko ujętych przesłanek (nawet w celu „rozpoznawania” przestępstw terrorystycznych).

Stanisław Trociuk wskazał również, że niektóre z nowych metod inwigilacji (np. za pomocą oprogramowania Pegasus) rozszerzają zakres kontroli operacyjnej służb o działania, które powinny być podejmowane na podstawie przepisów o przeszukaniu, a nie kontroli operacyjnej. Ma to miejsce w przypadku, gdy służby uzyskują dostęp do całego kontrolowanego urządzenia, również do treści i wiadomości powstałych przed zarządzeniem kontroli.

Mirosław Wróblewski o orzeczeniu K 23/11 Trybunału Konstytucyjnego

W dalszej części konferencji dyrektor Mirosław Wróblewski zreferował orzeczenie K 23/11 Trybunału Konstytucyjnego, w którym Trybunał ocenił zgodność z Konstytucją przepisów regulujących stosowanie kontroli operacyjnej i udostępnianie danych telekomunikacyjnych przez służby.

Wskazał, że TK uznał za niedopuszczalną z konstytucyjnego punktu widzenia sytuację, w której przepis zezwalający na kontrolę operacyjną nie pozwala jednoznacznie ustalić, w jakich przypadkach dopuszczalne jest jej zarządzenie. Trybunał podkreślił przy tym, że ustawodawca powinien precyzyjnie określić typy przestępstw, które podlegają kontroli – nie wystarczało zatem jedynie wskazanie, iż są to przestępstwa „godzące w podstawy ekonomiczne państwa”.

Za niekonstytucyjne zostały uznane również przepisy, które nie przewidywały niezależnej kontroli nad udostępnianiem danych telekomunikacyjnych. Skoro inwigilacja odbywa się w sposób niejawny, to zdaniem Trybunału brak niezależnej kontroli nad tym procesem stwarza ryzyko nadużyć – zwłaszcza, jak podkreślił Mirosław Wróblewski, skoro służby te znajdują się pod bezpośrednią kontrolą władzy wykonawczej. 

W omawianym przez dyrektora wyroku Trybunał zgłosił ponadto szereg zastrzeżeń co do braku gwarancji zniszczenia danych, które są dla służb albo nieistotne, albo są chronione tajemnicą zawodową. Takie zabezpieczenie chroni obywateli przed gromadzeniem przez organy państwowe informacji na ich temat „na wszelki wypadek”, z ewentualnym zamiarem wykorzystania ich później w innym celu.

Mirosław Wróblewski przypomniał również, że TK już w 2006 roku sygnalizował, że potrzeba wypracowania kompromisu między ochroną bezpieczeństwa publicznego i wolnością jednostek nie pozwala, by ustawodawca tworząc przepisy o inwigilacji kierował się wygodą służb, pomijając aspekt ochrony obywateli przed ingerencją w ich prawa, która nie jest absolutnie konieczna.

Kinga Zielińska o działaniach RPO na rzecz prywatności obywateli

Kinga Zielińska przedstawiła najważniejsze działania RPO w zakresie ochrony obywateli przed nadmierną inwigilacją. Wskazała przede wszystkim na opinie do przepisów regulujących działania operacyjne, jakie Rzecznik składał w toku uchwalania zmian w prawie na przełomie 2015 i 2016 r. RPO złożył wtedy wiele krytycznych uwag do wprowadzanych wtedy zmian w ustawie o Policji i kodeksu postępowania karnego oraz uchwalanej ustawy antyterrorystycznej. 

Przypomniała również o powstałym z udziałem RPO i pracowników jego biura raporcie „Osiodłać Pegaza. Przestrzeganie praw obywatelskich w działalności służb specjalnych – założenia reformy”, którego autorzy postulowali zmiany ustrojowe i legislacyjne zmierzające do zwiększenia poszanowania konstytucyjnych zasad w działalności służb specjalnych, oraz o powstałym na prośbę Rzecznika raporcie NIK (nr. P/12/191), w którym wskazano, że w zakresie inwigilacji przepisy niedostatecznie chronią obywateli przed nadmierną ingerencją ze strony państwa.

Swoją wypowiedź Kinga Zielińska zakończyła przytoczeniem odpowiedzi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na tegoroczne pismo RPO do premiera w sprawie podjęcia zmian legislacyjnych gwarantujących poszanowanie standardów wynikających z Konstytucji i prawa międzynarodowego i unijnego. MSWiA zapowiedziało w nim, że zasady działania służb nie ulegną zmianie.

W dalszej części konferencji jej uczestnicy dyskutowali też na temat wyzwań i doświadczeń pełnomocników, dziennikarzy i organizacji pozarządowych w świetle praktyki sądowej.

Konferencję zorganizowała Komisja Praw Człowieka Krajowej Rady Radców Prawnych, a jej partnerami były Fundacja Panoptykon oraz Komisja Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. Wydarzenie odbyło się pod patronatem honorowym Rzecznika Praw Obywatelskich.