Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Państwa członkowskie wspierają i chronią instytucję ombudsmana, powstrzymując się od jakiegokolwiek działania podważającego jego niezależność
• Urzędowi temu przysługują wystarczające i niezależne środki budżetowe
• Ombudsman może być pozbawiony stanowiska tylko na podstawie jasnych i rozsądnych przesłanek prawa
• Komisja Wenecka opracowała 25 zasad działania instytucji stojących na straży praw obywateli - w Polsce jest to Rzecznik Praw Obywatelskich 

15-16 marca 2019 r. Komisja Wenecka przyjęła zbiór zasad ochrony i promocji instytucji ombudsmana, w związku z różnymi zagrożeniami dla tej instytucji, które nasilają się w ostatnich latach. Listę “25 zasad Weneckich” stworzono na podstawie  różnorodnych modeli funkcjonowania instytucji ombudsmanów, w drodze szerokich konsultacji z głównymi instytucjami międzynarodowymi w tej dziedzinie.

Główne założenia „25 zasad Weneckich”

• Państwa członkowskie powinny wspierać i chronić instytucję ombudsmana i powstrzymują się od jakiegokolwiek działania podważającego jego niezależność.
• Ombudsman  powinien być wybierany lub mianowany zgodnie z procedurami gwarantującymi jego autorytet, bezstronność, niezależność.
• Procedura wyboru kandydatów powinna obejmować publiczne zaproszenie i być przejrzysta.
• Kryteria mianowania ombudsmana powinny obejmować wysokie standardy moralne, integralność oraz odpowiednią wiedzę fachową i doświadczenie, w tym w dziedzinie praw człowieka i podstawowe wolności.
• Ombudsman podczas swojej kadencji nie powinien angażować się w działalność polityczną, czynności administracyjne lub zawodowe niezgodne z jego niezależnością lub bezstronnością.
• Kadencja ombudsmana powinna być dłuższa niż mandat ciała powołującego. Kadencja powinna być ograniczona do jednej, bez możliwości ponownego wyboru.
• Ombudsman może zostać usunięty ze stanowiska tylko na podstawie wyczerpującego wykazu jasnych i rozsądnych przesłanek ustanowionych przez prawo. Powinny się one odnosić wyłącznie do zasadniczych kryteriów „niezdolności” lub „niezdolności do pełnienia urzędu”, „niewłaściwego zachowania” lub „niewłaściwego postępowania”, które należy interpretować wąsko. Wymagana większość parlamentarna do usunięcia - przez sam parlament lub przez sąd na wniosek parlamentu – powinna być równa lub wyższa niż wymagana do wyboru. Procedura usuwania powinna być publiczna, przejrzysta i przewidziana prawem.
• Ombudsman, jego zastępcy i pracownicy decyzyjni nie mogą podlegać odpowiedzialności prawnej w odniesieniu do działań i słów w ramach pełnionej funkcji. Taki immunitet funkcjonalny ma również zastosowanie po  odejściu z funkcji. 
• Każda osoba fizyczna lub prawna, w tym organizacje pozarządowe, powinni mieć prawo do swobodnego, nieograniczonego oraz bezpłatnego dostępu do ombudsmana i złożenia skargi.
• W ramach monitorowania wdrażania na szczeblu krajowym ratyfikowanych międzynarodowych umów związanych z prawami człowieka i podstawowymi wolnościami, ombudsman powinien być uprawniony do publicznego przedstawiania zaleceń parlamentowi lub władzy wykonawczej.
• Ombudsman powinien składać parlamentowi sprawozdanie z działalności instytucji przynajmniej raz w roku.
• Ombudsman powinien mieć możliwość zakwestionowania konstytucyjności przepisów ustawowych i wykonawczych lub ogólnych aktów administracyjnych.
• Ombudsman ma mieć prawo do interwencji przed odpowiednimi organami orzekającymi i sądami.
• Powinny mu przysługiwać wystarczające i niezależne środki budżetowe.
• Instytucja ombudsmana musi mieć wystarczający personel i odpowiednią strukturę.

Zasady te należy interpretować i stosować do wzmocnienia instytucji ombudsmana. Biorąc pod uwagę różne typy, systemy i status prawny tej instytucji w poszczególnych krajach, zachęca się państwa do podejmowania wszelkich niezbędnych działań w celu zapewnienia odpowiednich warunków, które wzmocnią i rozwiną instytucje ombudsmana, ich niezależność i bezstronność zgodnie z tymi zasadami.

Spotkanie w Biurze RPO

25 marca 2019 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywtaelskich odbyło się spotkanie w sprawie tych zasad Komisji Weneckiej.

W spotkaniu i dyskusji nt. zasad wzięli udział: RPO Adam Bodnar, zastępczyni Rzecznika Hanna Machińska, przedstawiciele Rady Europy, Europejskiej Sieci Krajowych Instytucji Praw Człowieka ENNHRI, Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka ODIHR, Międzynarodowego Instytutu Ombudsmana (IOI).

Adam Bodnar mówił, że obecną sytuację Biura i RPO należy przedstawić w szerszym kontekście, opisując problem ograniczania praworządności w Polsce, który rozpoczęły wydarzenia związane z Trybunałem Konstytucyjnym. Obecnie znajdujemy się w przededniu trzech kampanii wyborczych. Okres od maja obecnego do maja przyszłego roku, który można określić używając terminologii sportowej "trójskokiem", będzie niezwykle istotny dla przyszłości Polski. Jest możliwe, że Biuro RPO stanie w obliczu konfliktów. W tym kontekście problemem może stać się także odejście dotychczasowego Przewodniczącego Państwowej Komisji Wyborczej. Staniemy w obliczu wielu problemów, które mogą pojawiać się w czasie wyborów, tak jak problem zidentyfikowany przez ODIHR przy okazji wyborów na Węgrzech. Należy pamiętać, że pewne problemy powstały tam nie w momencie wyborów, ale przed nimi, szczególnie w kwestii finansowania pewnych podmiotów zależnych od rządzącej partii.

Instytucja ombudsmana na świecie i w Polsce 

Instytucja ombudsmana obecnie istnieje ponad w 140 państwach na poziomie krajowym, regionalnym lub lokalnym. Wywodzi się ze Szwecji, gdzie jego pierwowzór został powołany przez króla Karola XII w roku 1709 (według niektórych źródeł w 1713 roku), a następnie ustanowiony przez parlament w roku 1809.

Rozwój urzędu ombudsmana nastąpił po II wojnie światowej (poza Finlandią, gdzie ombudsman został powołany w 1919 roku). Doświadczenia związane z totalitaryzmami: faszystowskim i komunistycznym uświadomiły władzom i obywatelom konieczność powołania instytucji kontrolnych w ustrojach demokratycznych.

W Europie urzędu ombudsmana nie utworzono tylko na Białorusi. W ramach Unii Europejskiej funkcjonuje również ombudsman europejski, który w polskich tłumaczeniach najczęściej nosi nazwę Rzecznika Praw Obywatelskich Unii Europejskiej.

W Polsce urząd Rzecznika Praw Obywatelskich rozpoczął działalność w 1988 r. Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich została uchwalona 15 lipca 1987 r. a pierwszy Rzecznik, którym była prof. Ewa Łętowska, rozpoczął działalność 1 stycznia 1988 r. Instytucja RPO jest umocowana w Konstytucji z 1997 r. (art. 80 oraz 208-212), w odrębnym podrozdziale IX rozdziału - Organy Kontroli Państwowej i Ochrony Prawa.