Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Propozycja badania, która nie została zrealizowana

Cel badawczy:
Głównym celem badania jest zdiagnozowanie dyskryminacji poprzez nieuwzględnienie specjalnych potrzeb dzieci i młodzieży powracających z emigracji w systemie edukacji. W tym celu konieczne jest oszacowanie skali zjawiska powrotów dzieci i młodzieży objętej obowiązkiem szkolnym oraz kompleksowa diagnoza problemów doświadczanych przez nie w związku z adaptacją do nowej sytuacji.

Uzasadnienie:
Główny Urząd Statystyczny szacuje, że z początkiem 2011 r. poza granicami Polski przebywało czasowo aż 2 015 500 mieszkańców naszego kraju (Kostrzewa i Szałtys, 2013). Prawie 78% emigrantów przebywało za granicą przynajmniej 12 miesięcy, pozostała część, 453 000 osób, przebywało za granicą od 3 do 12 miesięcy (Kostrzewa i Szałtys, 2013). Należy zwrócić również uwagę na strukturę wiekową osób przebywających poza granicami Polski powyżej 3 miesięcy – było to 262,9 tys. osób w wieku przedprodukcyjnym (0-19 lat), natomiast wśród przebywających czasowo - 130 tys. osób w tym wieku. Oznacza to, że przebywało tam blisko 400 tysięcy dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Znacząco rośnie również liczba dzieci urodzonych za granicą – według danych spisowych z 2011 r. można mówić o 46 tys. dzieci urodzonych w latach 2004-2011. Na podstawie doniesień z Wielkiej Brytanii (ONS, 2013), gdzie w latach 2008-2012 Polki urodziły ponad 95 tys. dzieci, można przypuszczać, że w ostatnich latach liczba dzieci urodzonych za granicą również w innych krajach mogła znacząco wzrosnąć. Równocześnie dane spisowe wskazują na to, że spośród przebadanych osób, które przebywały za granicą, blisko 50% planuje powrót do Polski (Kostrzewa i Szałtys, 2013). Uwzględniając fakt, że wyjechały osoby głównie młode, w wieku zwykle związanym z powiększaniem rodziny, w ciągu najbliższych lat można spodziewać się rosnącej liczby dzieci powracających (lub przyjeżdżających po raz pierwszy) do Polski, gdzie będą podejmowały naukę szkolną. Wydaje się to szczególnie prawdopodobne w obliczu wyników badań sugerujących, że jedną z istotnych motywacji do powrotu z zagranicy jest przekonanie, że w Polsce dzieci otrzymają lepszą edukację niż w kraju emigracji (Grzymała-Moszczyńska, 2011). Dane (uzyskane na podstawie statystyk dotyczących zameldowania osób w wieku przedprodukcyjnych przybywających z zagranicy) wskazują na niezbyt liczny, acz systematyczny ich napływ – w roku 2010 było to 5290 osób, 2011 – 6006 osób, a w 2012 – 5928 osób (GUS, Bank Danych Lokalnych, 2014). Można jednak przypuszczać, że dane te są znacząco zaniżone, ponieważ wiele rodzin nie wymeldowuje się z Polski, wyjeżdżając nawet na długi okres czasu. Ze względu na brak konieczności dopełniania tego rodzaju formalności, powstają istotne trudności związane z monitorowaniem liczby dzieci i młodzieży w wieku szkolnym powracających do Polski po pewnym czasie pobytu za granicą lub przyjeżdżających do Polski po raz pierwszy (urodzonych i dotychczas mieszkających zagranicą).

Mimo tego, że zjawisko powrotów z emigracji nie jest już zjawiskiem szczególnie nowym w polskiej rzeczywistości, wciąż na naszym gruncie wydaje się być obszarem zaniedbanym badawczo. O ile do tej pory powstało stosunkowo dużo badań dotyczących kwestii związanych z reemigracją dorosłych Polaków (Iglicka, 2010; Lesińska, 2010a, 2010b; Centrum Doradztwa Strategicznego, 2009), tematyka doświadczeń powrotnych dzieci i młodzieży pozostaje w dużym stopniu niepoznana. Jednocześnie najczęściej trudno jest wnioskować o sytuacji dzieci na podstawie badań prowadzonych na osobach dorosłych. O ile dla wielu dorosłych Polaków migracje są dobrowolne, o tyle dzieci często nie są pytane o zdanie odnośnie do wyjazdu/powrotu. O ile istnieją systemy instytucjonalnego wsparcia dla dorosłych (np. poprzez portal powroty.gov.pl), doświadczenie migracyjne dzieci często nie jest zauważane, szczególnie w kontekście szkolnym. Również o ile dla rodziców powrót do kraju może być upragnionym zwieńczeniem kilkuletniej pracy za granicą, o tyle dla dzieci (szczególnie urodzonych w kraju emigracji), doświadczenie to będzie wiązało się z wyrwaniem ze znanego i bezpiecznego środowiska i koniecznością adaptacji do nowej sytuacji. Dzieci posiadające doświadczenia migracyjne (szczególnie te związane z (re)emigracją) określa się mianem „ukrytych migrantów”, ze względu na fakt, iż w wielu wypadkach nie są rozpoznawane przez decydentów jako grupa wymagająca wsparcia. Również w opracowaniach stanowiących kompleksowe spojrzenie np. na nierówności edukacyjne, jakich przykładem jest Raport o Stanie Edukacji 2010, dzieci powracające do kraju po pewnym okresie emigracji nie są ujęte jako osobna kategoria migrantów, których należy objąć specjalnym wsparciem.

Wydaje się, iż przez długi czas problem kształcenia dzieci o doświadczeniach migracyjnych nie stanowił przedmiotu zainteresowania centralnych władz oświatowych (Pogorzała, 2012). Wiązało się to między innymi z faktem, iż w aspekcie ilościowym nie był to problem istotny – liczba uczniów i uczennic cudzoziemskich do tej pory stanowiła niewielki odsetek uczniów ogółem w polskich szkołach (Pogorzała, 2012). Należy zauważyć, że od dnia 1 stycznia 2010 r. weszły w życie znowelizowane przepisy ustawy o systemie oświaty, które uwzględniają konieczność udzielania wsparcia w zakresie wyrównywania różnic w przypadku dzieci obywateli polskich powracających z zagranicy, które nie znając języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki. Na mocy tej nowelizacji rozszerzono zapis ust. 4. art. 94a, który stanowił, iż osoby, które nie są obywatelami polskimi i nie znają języka polskiego w stopniu wystarczającym do korzystania z nauki, a podlegają obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, mają prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego organizowanej przez organ prowadzący szkołę. Rozszerzenie to polegało na przyznaniu uprawnień do dodatkowej nauki języka polskiego dla osób będących obywatelami polskimi, którzy spełniają wyżej wymienione kryteria, jednak nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy. Osoby te mają prawo do uczestnictwa w zajęciach wyrównawczych z poszczególnych przedmiotów, które organizowane są przez organ prowadzący szkołę (jednak również nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy). Uprawnienie to przysługuje zarówno uczniom i uczennicom cudzoziemskim (a więc zarówno dzieciom przybyłym z rodzicami w ramach migracji dobrowolnych, jak i uchodźcom), jak również uczniom i uczennicom będącym obywatelami polskimi. Jednak w obecnej sytuacji, gdy odsetek – zarówno dzieci cudzoziemskich, jak i dzieci polskich powracających do kraju, znacząco rośnie, nauczyciele i nauczycielki stają przed zupełnie nową kategorią wyzwań, do których system kształcenia pedagogicznego najczęściej ich nie przygotowuje.

Brak rzetelnej diagnozy problemów doświadczanych przez dzieci o tego rodzaju doświadczeniach migracyjnych prowadzi często do dyskryminacji poprzez nieuwzględnienie ich specjalnych potrzeb. Zważywszy na fakt, iż jest to rosnąca liczba osób, sądzę, że badania tego rodzaju powinny zostać przeprowadzone możliwie jak najszybciej, tak aby móc stworzyć tym dzieciom dobre warunki do nauki i (re)adaptacji w Polsce.

Pracownik naukowy, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński