Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sądy warunkowo przedterminowo zwolniły dwóch skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. . W tzw. okresie próby popełnili  jednak nowe przestępstwa, ale dostali za to wyroki w zawieszeniu. Obu nakazano  wrócić do więzienia
• Przepisy nakazywały bowiem sądom w takich sytuacjach automatycznie odstępować od przedterminowego zwolnienia.
• W 2013 r. zakwestionował to Trybunał Konstytucyjny. Po wyroku przepisy zmieniono – od 2015 r. sądy mogą, ale nie muszą odstępować od przedterminowego zwolnienia. Muszą wcześniej ocenić sytuację danego człowieka

Nowelizacja nie odnosiła się jednak do starych spraw – dlatego jedynym sposobem przywrócenia stanu zgodnego z Konstytucją jest skarga nadzwyczajna do Sądu Najwyższego.

W tych dwóch sprawach karnych Rzecznik Praw Obywatelskich złożył dwie pierwsze skargi nadzwyczajne. Wcześniej Rzecznik złożył dwie takie skargi w sprawach cywilnych.

Skarga nadzwyczajna to nowa możliwość prawna, którą Rzecznikowi Praw  Obywatelskich przyznała ostatnio zmieniona ustawa o SN. Prawo kierowania skarg nadzwyczajnych w „starych” sprawach, jeśli jest to konieczne dla zapewnienia praworządności i sprawiedliwości społecznej, ma tylko RPO i Prokurator Generalny (Minister Sprawiedliwości). RPO otrzymał już prawie 3 tys. wniosków w takich sprawach (przy niezmienionym budżecie RPO).

Problem obowiązkowego wzywania do więzienia

W 2012 r. Sejm wprowadził przepisy nakładające na sądy obowiązek odstępowania od  przedterminowych zwolnień (i nakazywania skazanym ponownego stawienia się w zakładzie karnym) w przypadku kolejnego skazania, nawet na kary w zawieszeniu (czyli bez wysyłania skazanego do więzienia). Sędzia stracił oprawo do oceny sytuacji danej osoby i zastanowienia się, jaka kara zadziała lepiej w jego sytuacji (nie zawsze więzienie jest najlepszą opcją).

W 2010 r. sąd udzielił skazanemu R. warunkowego przedterminowego zwolnienia z więzienia. Wyznaczył mu tzw. okres próby do 2014 r. – oznaczało to, że groził mu powrót do więzienia na resztę kary, gdyby w tym czasie popełniłby nowe przestępstwo umyślne. W 2011 r. mężczyzna dokonał kradzieży z włamaniem i został skazany w kwietniu 2013 r. na 1,5 roku więzienia w zawieszeniu na 4 lata.  Na podstawie nowych przepisów sąd musiał więc odwołać warunkowe przedterminowe zwolnienie z 2010 r. – mimo że zdaniem wszystkich orzekających w sprawach sędziów więzienie nie było dobrym rozwiązaniem

Podobna była sytuacja skazanego A., któremu sąd w 2011 r. udzielił warunkowego przedterminowego zwolnienia z reszty kary. Kiedy został skazany po raz drugi (kara w zawieszeniu za sfałszowanie dokumentu) sąd w 2015 r. musiał odwołać zwolnienie z więzienia.

Argumenty RPO

W obu sprawach Rzecznik wnosi teraz o uchylenie tych niejako automatycznych postanowień sądów II instancji o odwołaniu warunkowych zwolnień z więzienia i umorzenie postępowań wykonawczych wobec obu mężczyzn.  Bo nie wiadomo, co by zrobiły sądy, gdyby – zgodnie z Konstytucją – mogły się zastanowić, czy w przypadku tych mężczyzn zachodzą powody do odesłania do więzienia, czy też nie.

Podstawą odwołań ich warunkowych przedterminowych zwolnień był art. 160 § 1 pkt 1 Kodeksu karnego wykonawczego w brzmieniu obowiązującym do 1 lipca 2015 r. Przewidywał on obligatoryjność takiego odwołania w przypadku popełnienia przez daną osobę w okresie próby ponownego umyślnego przestępstwa, za które prawomocnie orzeczono karę pozbawienia wolności w zawieszeniu.

Od 1 lipca 2015 r. przepis ten znowelizowano. Obecnie odwołanie warunkowego  przedterminowego zwolnienia, jeśli skazany w okresie próby popełni umyślne przestępstwo, za które orzeczono karę pozbawienia wolności w zawieszeniu, nie jest obowiązkowe, a sąd ma prawo odstąpić od odwołania przedterminowego zwolnienia, jeżeli przemawiają za tym „szczególne względy”.  

Nowelizacja  ta była  konsekwencją wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 17 lipca 2013 r. (sygn. SK 9/10) . TK orzekł wtedy, że art. 75 § 1 Kodeksu karnego (w brzmieniu analogicznym do art. 160 § 1 pkt 1 k.k.w. sprzed nowelizacji) w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości odstąpienia przez sąd od zarządzenia wykonania kary w sytuacji, gdy wobec skazanego ponownie orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jeżeli przemawiają za tym szczególne względy, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji (prawo do sprawiedliwego procesu).

W skardze Rzecznik podkreślił, że nowelizacja z 2015 r. nie rozstrzyga, czy odnosi się ona tylko do nowych orzeczeń, czy także wydanych przed nią. W ocenie Rzecznika  orzeczenia wydane od stycznia 2012 r. do 1 lipca 2015 r. naruszają art. 45 ust. 1 Konstytucji. Ich uchylenie może nastąpić jedynie w drodze skargi nadzwyczajnej.

Odwołując warunkowe przedterminowe zwolnienie, sąd związany był niezgodną z Konstytucją  treścią art. 160 k.k.w. Obligował on sąd, bez możliwości oceny sprawy, do zwolnienia - w sytuacji, w której inny sąd, orzekając karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, dostrzegł powody, dla których należało wobec skazanego karę zawiesić. Z jednej strony sąd orzekający w „nowej” sprawie uznaje, mimo wcześniejszej karalności skazanego, że istnieje wobec niego  pomyślna prognoza kryminologiczna, a z drugiej sąd wykonawczy musi odwołać warunkowe przedterminowe zwolnienie - co może dowodzić, że taka prognoza nie istnieje.

Tymczasem, jak podkreślał w wyroku z 2013 r. Trybunał Konstytucyjny, sąd karny, który zarządza wykonanie kary pozbawienia wolności, orzeka  o pozbawieniu jednej z najbardziej podstawowych wolności – wolności osobistej. Taka decyzja nie ma charakteru technicznego. Sąd wykonawczy nie może być pozbawiony prawa do merytorycznej kontroli sprawy bez względu nawet na jej szczególne okoliczności. Zdaniem TK nie da się konstytucyjnie usprawiedliwić  wykluczenia przez ustawodawcę rozstrzygnięcia przez sąd wykonawczy, czy zachodzą podnoszone przez skazanego szczególne względy przemawiające za brakiem konieczności wykonania kary pozbawienia wolności. Procedura zgodna z art. 45 Konstytucji nie może bowiem ograniczać roli sądu wykonawczego, przy rozstrzyganiu o zasadniczej zmianie sytuacji prawnej skazanego, do podejmowania decyzji formalnych. Takie ograniczenie stanowi sprzeczną z art. 45 ust. 1 Konstytucji ingerencję ustawodawcy w niezależność sądu.

Jak pisze RPO w obu skargach, takie niekonstytucyjne ograniczenie roli sądu zachodzi na gruncie art. 160 k.k.w. w brzmieniu sprzed nowelizacji, który istotnie ograniczał samodzielność sądu. Sprowadzał go do roli sądu wyłącznie do czynności technicznych, przekreślając realne sprawowanie przez niego wymiaru sprawiedliwości. Reguły sprawiedliwej procedury wymagają natomiast od ustawodawcy, by tworząc  konkretną procedurę, wyposażył sąd w jego podstawowe atrybuty – by miał możliwość oceny, czy istnieją powody do odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia wobec skazanego. Takiej możliwości zarówno sąd I i II instancji w obu sprawach nie miał. 

- Suma tych wszystkich argumentów przesądza, że art. 160 k.k.w. w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej w 2015 r. ingeruje w konstytucyjnie chronioną niezależność sędziowską chronioną w art. 45 ust. 1 Konstytucji – głoszą obie skargi

Bezpośrednią przyczynę naruszenia praw człowieka i obywatela określonych w art. 45. ust. 1 Konstytucji stanowi niezgodność z konstytucją art. 160 § 1 p k. k. w. w brzmieniu obowiązującym do 1 lipca 2015 r.   Skoro zgodnie z art. 8 ust. 1 Konstytucji Konstytucja jest najwyższym prawem, oznacza to, iż w zakresie, w jakim dany akt normatywny utracił moc obowiązującą, a sprawa rozstrzygana jest w sądzie na jego podstawie,  ustawodawca w wyłącznej kompetencji sądu pozostawił kwestię rozstrzygania na potrzeby tej sprawy o zgodności tego aktu z Konstytucją. Przez wzgląd na art. 8 ust. 1 Konstytucji, rozstrzygając sprawę sąd nie może dawać pierwszeństwa ustawie przed niedającymi się z nią pogodzić przepisami Konstytucji – podkreśla Adam Bodnar.

Dlatego wniesienie obu skarg nadzwyczajnych było niezbędne ze względu na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, a także z uwagi na naruszenie przez zaskarżone orzeczenia zasady wywodzonej z art. 45 ust. 1 Konstytucji

II.511.640.2014, II.511.794.2015

Liczba wniosków wpływających do RPO o wniesienie skargi nadzwyczajnej od 2018 r.