Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Propozycja badania, która nie została zrealizowana

Temat:

Dostęp do renty na podstawie ustawy emerytalnej oraz równe traktowanie tych osób niepełnosprawnych, u których niezdolność do pracy powstała przed podjęciem aktywności zawodowej. Pułapka świadczeniowa

Cel badawczy:

Celem badania jest diagnoza sytuacji faktycznej, jak i prawnej w zakresie :

• dostępności do renty z tytułu ogólnego stanu zdrowia osób, u których niezdolność do pracy powstała przed 18 r. życia (ewentualnie w trakcie nauki w szkole, w szkole wyższej przed ukończeniem 25 roku życia, w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej), a które podjęły aktywność zawodową i w jej trakcie doznały pogorszenia stanu zdrowia,
• równego traktowania wśród osób niepełnosprawnych, tych osób u których niepełnosprawność powstała przed 18 r. życia.

Ponadto badanie ma również na celu dookreślenie, doskonale rozpoznawanego od lat i związanego ze wskazanym powyżej celem szerszego zjawiska jakim jest pułapka świadczeniowa.

Badanie powinno obejmować reprezentatywną grupę wskazanych wyżej osób i prowadzić do ustalenia:

• w ilu wypadkach organ rentowy ustalił brak całkowitej niezdolności do pracy osobie pobierającej rentę socjalną po podjęciu aktywności zawodowej przy stanie zdrowia, które nie uległo poprawie, a pozyskana praca wynikała z uzyskania/podniesienia kwalifikacji zawodowych
• w ilu wypadkach organ rentowy odmówił prawa do renty z tytułu ogólnego stanu zdrowia tym osobom w sytuacji pogorszenia stanu zdrowia i ile spośród tych osób uzyskało to prawo w wyniku odwołania do sądu
• ile czasu trwały łącznie postępowania przed organem rentowym i sądem do momentu prawomocnego wyroku sądu
• w ilu wypadkach osoby te były reprezentowane odrębnie w I i w II instancji przed sądem przez profesjonalnego pełnomocnika
• w ilu wypadkach osoby, które w wyniku postępowania sądowego uzyskały rentę na podstawie ustawy emerytalnej deklarują na przyszłość rezygnację z jakiejkolwiek, choćby minimalnej aktywności zawodowej w obawie przed utratą prawa do renty
• czy art. 57 ust. 1 pkt. 3 ustawy emerytalnej (z dn. 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, Dz.U. z 2013 r., poz. 1140) w zakresie w jakim nie przewiduje możliwości przyznania prawa do renty osobie u której całkowita niezdolność do pracy powstała przed podjęciem aktywności zawodowej , zaś w okresie zatrudnienia dochodzi jedynie do pogorszenia stanu zdrowia nie narusza tym samym prawa tych osób do zabezpieczenia społecznego na równych zasadach z innymi osobami.

Ponadto w zakresie pułapki świadczeniowej badanie powinno ustalić :

• liczbę pracujących osób z niepełnosprawnościami posiadających orzeczenie o niezdolności do pracy
• zależności pomiędzy podjęciem zatrudnienia a odebraniem prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy (odebrania lub „pogorszenia” orzeczenia)
• przepływ osób tracących prawo do renty i uzyskujących je po raz pierwszy.
• czy podjęcie zatrudnienia przez takie osoby na rynku chronionym jest traktowane tak samo jak na rynku otwartym.

Tym samym wnioskujący wnoszą o sprawdzenie w oznaczonym wyżej zakresie poziomu realizacji:

• art. 67 w związku z art. 32 Konstytucji RP i
• art. 28 ust. 2 pkt. e) Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, zważywszy, że RPO jest również instytucją wyznaczoną do monitorowania wdrażania Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.

Uzasadnienie:

Istotą prawa do zabezpieczenia społecznego jest ochrona obywateli w razie wystąpienia określonego ryzyka ubezpieczeniowego, powodującego m.in. całkowitą lub częściową utratę możliwości samodzielnego utrzymania się (tak np. wyrok TK z 7.02.2006 r., sygn. SK 45/04). Prawo do renty socjalnej realizowane jest jako prawo obywatela do zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 67 Konstytucji i ma za zadanie kompensować mu brak możliwości uzyskania renty z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych z powodu niemożności spełnienia przesłanek nabycia prawa do tego świadczenia w zakresie stażu ubezpieczeniowego i momentu powstania niezdolności do pracy ocenianego w relacji do ostatniego zatrudnienia z uwagi na powstanie owej niezdolności ,przed wejściem danej osoby na rynek pracy (tak np. wyrok SN z 28 lutego 2012 r., sygn. akt I UK 279/11, wyrok TK z 8 czerwca 2010 r., sygn. SK 37/09).
W praktyce, gdy osoby te podejmują aktywność zawodową (a zatem i ubezpieczenie społeczne) zachodzi ryzyko utraty prawa do renty socjalnej z uwagi na ustalenie braku całkowitej niezdolności do pracy (renta służy bowiem nie tylko z uwagi na czynnik biologiczny, ale i czynnik zawodowy), co zniechęca do podejmowania aktywności zawodowej.
Ponadto gdy osoby te w wyniku pogorszenia stanu zdrowia występują o prawo do renty na podstawie ustawy emerytalnej, organy rentowe odmawiają im tego prawa z powołaniem się na art. 57 ust. 1 pkt. 3 tej ustawy wskazując, że niezdolność do pracy nie powstała w okresie ubezpieczenia, lecz wcześniej. Praktyka sądowa wypracowała wykładnię funkcjonalną art. 57 ust. 1 pkt. 3 ustawy emerytalnej i uznaje przesłankę wynikającą z tego przepisu za spełnioną również wtedy, gdy pomimo powstania niezdolności do pracy przed okresem ubezpieczenia, w okresie ubezpieczenia dochodzi do pogorszenia stanu zdrowia. Jednak środowisko osób niepełnosprawnych wskazuje, że organy rentowe z zasady odmawiają prawa do renty, nie respektując utrwalonego stanowiska judykatury, narażając osoby niepełnosprawne na wieloletnie postępowania sądowe. Z uwagi na ich sytuację materialną osoby te na ogół występują przeciwko organowi rentowemu bez profesjonalnego pełnomocnika, nie mając jednocześnie możliwości pełnego rozeznania w skomplikowanych przepisach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Najniższa renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy na podstawie ustawy emerytalnej jest wyższa od renty socjalnej. Korzystniejsze są również m.in. zasady zawieszania prawa do renty na podstawie ustawy emerytalnej w przypadku kontynuowania aktywności zawodowej. Wreszcie nie bez znaczenia jest fakt, iż osoby te pracując, opłacają składkę na ubezpieczenie rentowe.
Weryfikacji wymaga również stan prawny w tym zakresie. Na ile art. 57 ust. 1 pkt. 3 ustawy emerytalnej przyczynia się do nierównego traktowania tych osób u których niezdolność do pracy powstała przed 18 r życia w stosunku do osób, u których niezdolność ta powstała po podjęciu aktywności zawodowej.
Badanie może przyczynić się również do wyprowadzenia wniosków czy czynnik zawodowy w połączeniu z czynnikiem medycznym (art. 13 ustawy emerytalnej) nie skutkuje powstaniem pułapki świadczeniowej, nie czyni z renty świadczenia natury socjalnej, zamiast kompensującej obniżoną zdolność do pracy lub całkowitą niezdolność do jej wykonywania w tzw. normalnych warunkach pracy.
Wskaźnik zatrudnienia w Polsce wynosi 24% (historycznie najwyższy) i jest jednocześnie jednym z najniższych w Unii Europejskiej, prawie 2 razy gorszy od wyniku w krajach, które są europejskimi liderami pod tym względem. Można postawić hipotezę, że „głównym winowajcą” jest niska podaż pracy ze strony osób z niepełnosprawnościami spowodowana przez pułapkę świadczeniową. Zjawisko to jako takie jest znane, natomiast jego natura pozostaje niezbadana. Nie wiadomo, czy rzeczywiście organy orzekające uznają osoby pracujące za zdolne do pracy, czy miejsce zatrudnienia (rynek otwarty lub zamknięty), staż pracy mają wpływ na decyzje orzeczników. W procesie stanowienia prawa (odpowiednio również rzeczniczym) bardzo często lekceważy się pułapkę świadczeniową, gdyż brak odpowiedzi na powyższe pytania. Ponadto, panuje stereotypowa opinia, podzielana również przez instytucje administracji publicznej, w tym sądy, że osoby niezdolne do pracy nie są i nie mogą zostać zatrudnione. Badanie mogłoby być zrealizowane przede wszystkim w oparciu o dostęp do przetworzonej informacji publicznej. Ze względu na dotychczasową praktykę nie ma pewności, że organy rentowe udzielą informacji źródłowej (bardzo często jej odmawiają).

WPiA UKSW
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Redakcja: BRPO