Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Jakie są najważniejsze problemy polskiego sądownictwa, które utrudniają realizację konstytucyjnego prawa obywateli do sądu, wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich
• Swą obszerną diagnozę w tej sprawie Adam Bodnar przekazał sejmowemu zespołowi ekspertów, powołanemu przez "okragly stół"
• Materiał RPO opiera się głównie na skargach ludzi, wskazujących na niedoskonałości w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości
• Głównym ich powodem wydaje się wzrost liczby spraw wpływających do sądów

Wicemarszałek Sejmu Piotr Zgorzelski zaprosił Rzecznika do prac Zespołu Ekspertów ds. bieżących wydarzeń  w wymiarze sprawiedliwości. Celem tego „okrągłego stołu”  jest wypracowanie projektów ustaw dotyczących aktualnych problemów sądownictwa, związanych z Krajową Radą Sądownictwa, Sądem Najwyższym oraz sądami powszechnymi.

RPO przedstawił kierunkowe propozycje, które mogą pozwolić, aby planowane reformy sądownictwa były zgodne z konstytucyjną zasadą trójpodziału władz, niezależności sądownictwa oraz służyły lepszemu zagwarantowaniu obywatelom konstytucyjnego prawa do sądu.

Adam Bodnar podkreśla, że jego rolą nie jest proponowanie konkretnych rozwiązań legislacyjnych, ale przede wszystkim wskazywanie na problemy istotne z punktu widzenia praw człowieka. A chodzi głównie o zapewnienie każdemu prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji).

Przedstawiona lista postulatów zmian nie ma  wyczerpującego charakteru, ale może stanowić istotny wkład w dalszą dyskusję. Wskazane problemy wynikają ze skarg wpływających do Biura RPO. Odzwierciedlają one oczekiwania obywateli, którzy mieli styczność z sądownictwem i wskazują na niedoskonałości w jego funkcjonowaniu. Głównym ich powodem wydaje się wzrost liczby spraw wpływających do sądów. To nad tym problemem trzeba się pochylić i znaleźć takie rozwiązania, które dużą część tych spraw, bez uszczerbku dla ochrony praw jednostki, przekażą do rozstrzygnięć w trybie procedur pozasądowych.

Postulaty dotyczące usprawnienia procedur sądowych

Postulat implementacji dyrektyw UE dotyczących praw procesowych

Do polskiego porządku prawnego wciąż nie zostały wdrożone dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z  22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz 2016/1919 z 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym. RPO wielokrotnie zwracał się już w tej sprawie do Ministra Sprawiedliwości

Pierwsza dyrektywa wymaga m.in. zapewnienia, aby kontakt z adwokatem był możliwy przed dokonaniem pierwszych czynności procesowych z udziałem podejrzanego. Tymczasem polskie przepisy nie uzależniają możliwości przesłuchania od kontaktu z adwokatem, o którym mowa w dyrektywie, a wręcz dopuszczają prowadzenie przesłuchania pod nieobecność już ustanowionego obrońcy. Ponadto przepisy polskie nie zapewniają wymaganej dyrektywą bezwzględnej poufności kontaktów podejrzanego z adwokatem.

Druga dyrektywa gwarantuje podejrzanym dostęp do obrońcy z urzędu jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem w postępowaniu przygotowawczym. Tymczasem żaden przepis k.p.k. nie przewiduje tego obowiązku w prawie polskim. Złożenie przez podejrzanego wniosku o przyznanie obrońcy z urzędu nie tamuje możliwości prowadzenia z nim czynności procesowych.

Postulat zapewnienia pokrzywdzonemu realnej możliwości odwołania się od wyroku nakazowego

Strony postępowania otrzymują odpis wyroku nakazowego i mogą wnieść od niego sprzeciw. Pokrzywdzony ma taką możliwość tylko wtedy, gdy zgłosi udział w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Przepisy dopuszczają zakończenie sprawy bez informowania o tym pokrzywdzonego uniemożliwiając mu zakwestionowanie wyroku nakazowego. Przepisy powinny umożliwiać pokrzywdzonemu skuteczne wykonywanie jego uprawnień.

Postulat dostosowania sposobu doręczania pism procesowych oraz innej dokumentacji sądowej w postępowaniu karnym do obecnego poziomu rozwoju technologiczno-społecznego

Obecny system doręczeń dokumentacji sądowej jest anachroniczny. Nie wykorzystuje możliwości, jakie daje współczesny rozwój technologii cyfrowych. W polskim procesie karnym przekazywanie pism procesowych za pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej jest niewystarczająco wykorzystywane. W sądach i prokuraturach ze względu na brak bezpośredniego potwierdzenia otrzymania korespondencji korzystanie z poczty elektronicznej przy pismach procesowych traktowane jest wyłącznie pomocniczo.

Postulat wprowadzenia zażalenia na odmowę udziału pokrzywdzonego w charakterze oskarżyciela posiłkowego

Trybunał Konstytucyjny uznał, że na odmowę dopuszczenia do udziału w postępowaniu sądowym pokrzywdzonego w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego powinno przysługiwać zażalenie. Tymczasem w praktyce obywatele napotykają na problemy z przywróceniem terminu do dokonania danej czynności procesowej.

Postulat szerszej ochrony danych nieletnich w ramach przepisów o Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym danych nieletnich

Niezamierzonym skutkiem ujawnienia danych sprawcy w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym stała się wtórna wiktymizacja ofiar przestępstw seksualnych, a także stygmatyzacja rodzin sprawców. Problematyczny jest także fakt umieszczania w Rejestrze danych nieletnich, którzy dopuścili się czynów karalnych na tle seksualnym. Problemy te nadal pozostają nierozwiązane i zdaniem Rzecznika wymagają reakcji ustawodawcy.

Postulat pilnego upowszechnienia elektronicznych doręczeń w postępowaniu cywilnym

RPO negatywnie ocenia brak działań umożliwiających elektroniczne wnoszenie pism procesowych do sądu w sprawach cywilnych, jak również doręczenia elektroniczne – mimo że stosowne rozwiązania wprowadzały do Kodeksu postępowania cywilnego jego nowelizacje jeszcze z lat 2012-2015. Sytuacja ta jest szczególnie niekorzystna dla obywateli w okresie epidemii.  Obecnie więc w postępowaniu cywilnym (poza wyjątkiem w postaci elektronicznego postępowania uproszczonego) nadal nie ma żadnej możliwości składania pism procesowych za pośrednictwem systemów teleinformatycznych, nawet poprzez platformę ePUAP, w postaci pism podpisanych kwalifikowanym podpisem elektronicznym.

Postulat wprowadzenia informacji na zawiadomieniach o pozostawieniu przesyłki sądowej w placówce pocztowej (awizach) o nadawcy przesyłki

Nieodebranie przez adresata przesyłki pozostawionej w placówce pocztowej lub urzędzie gminy (po dwukrotnym pozostawieniu awizo
w skrzynce pocztowej) powoduje przyjęcie fikcji prawnej doręczenia przesyłki. Pociąga to za sobą wszelkie skutki doręczenia. Ewentualne terminy procesowe liczy się wówczas od ostatniego dnia, kiedy była możliwość odebrania przesyłki.

Postulat wywierania skutku przez pismo nadane do sądu za pośrednictwem dowolnego operatora pocztowego

W procedurze cywilnej (a także sądowoadministracyjnej, administracyjnej i podatkowej) skutek wniesienia pisma bezpośrednio do sądu może być osiągnięty tylko, jeżeli pismo to zostanie nadane za pośrednictwem operatora wyznaczonego, a nie innego operatora pocztowego. We wszystkich procedurach zasadą jest, że nadanie pisma procesowego pocztą przed upływem terminu na jego wniesienie skutkuje zachowaniem terminu – w takim przypadku „decyduje data stempla pocztowego”. Taki skutek osiąga się jednak tylko wówczas, gdy skorzysta się z usług operatora wyznaczonego, którym jest obecnie Poczta Polska S.A. Odmiennie jest w procedurze karnej, w której, dla zachowania terminu, wystarczy nadanie pisma „w placówce podmiotu zajmującego się doręczaniem korespondencji na terenie Unii Europejskiej”. Zdarza się że strona procesu nada pismo przed upływem terminu za pośrednictwem innego (w szczególności tańszego) operatora pocztowego i jeśli pismo to wpłynie do sądu po upływie terminu – jest odrzucane.

Postulat zwiększenia skuteczności instytucji pozwu zbiorowego

Obecne regulacje nie sprzyjają grupowemu dochodzeniu roszczeń. Pozwy zbiorowe są rzadko stosowane, procedowanie nad nimi jest długotrwałe, a większość z tych, które zostały w latach 2010-2015 rozpoznane, zostało odrzucone lub zwrócone bez merytorycznego badania., Rzecznik postulował kompleksową nowelizację procedury grupowego dochodzenia roszczeń. Minister Rozwoju poinformował, że prace nad zmianami legislacyjnymi, w szczególności w zakresie dochodzenia roszczeń przez małych i średnich przedsiębiorców, trwają.

Postulat likwidacji nowo wprowadzonej opłaty 100 zł od uzasadnienia każdego postanowienia lub zarządzenia sądu, jako warunku jego zaskarżenia

Ubiegłoroczna nowelizacja Kpc wprowadziła m.in. zasadę, że warunkiem zaskarżenia orzeczenia jest uprzednie złożenie wniosku o sporządzenie i doręczenie jego uzasadnienia; opłata wynosi 100 zł. Reguła ta dotyczy każdego orzeczenia i zarządzenia, nawet w drobnych sprawach. A to w sposób nieproporcjonalny ogranicza prawo do sądu. Taka opłata jest najbardziej dotkliwa dla osób niezamożnych, korzystających z pomocy państwa w postępowaniu cywilnym.

Niespójność konstrukcji zażalenia w znowelizowanym Kodeksie postępowania cywilnego

Nowelizacja Kpc zmieniła również tryb zaskarżania tzw. orzeczeń wpadkowych (incydentalnych). Poza koniecznością wcześniejszego złożenia wniosku o uzasadnienie, ustawodawca podzielił postanowienia na kilka grup, wprowadzając osobne regulacje dotyczące zażaleń od postanowień sądu pierwszej oraz drugiej instancji, a także wskazując, które z tych środków rozpoznaje sąd tej samej instancji (tzw. zażalenia poziome). W rezultacie strona nie wie, czy od danego orzeczenia w ogóle przysługuje zażalenie, a jeśli tak – w jakim trybie i który sąd (której instancji, w jakim składzie) ma je rozpoznać

Niemożność wyeliminowania przez stronę funkcjonujących równolegle w obrocie różnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie

Nazbyt często zdarza się, że w obrocie funkcjonują dwa różne postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie. Blokuje to działania spadkobierców.  W takich sytuacjach jedynym rozwiązaniem pozostaje wniesienie przez Rzecznika skargi nadzwyczajnej do Sądu Najwyższego (lub jeśli jest jeszcze na to termin -skargi o wznowienie postępowania). Nie  jest to jednak prawidłowym rozwiązaniem problemu, który z istoty swojej ma charakter systemowy i wynika przede wszystkim z braku rozwiązań ustawowych

Postulat wprowadzenia do systemu prawa możliwości zaskarżenia do sądu administracyjnego bezczynności w rozpoznaniu skargi, wniosku oraz petycji

Częstym przedmiotem skarg kierowanych do RPO są przypadki bezczynności w rozpoznawaniu skarg, wniosków oraz petycji. W przypadku niedochowania przez organ właściwy do ich załatwienia ustawowych terminów, brak jest możliwości ich skutecznego dyscyplinowania. Nie ma bowiem możliwości zaskarżenia bezczynności w rozpoznaniu skargi, wniosku, bądź petycji.

Postulat wprowadzenia pouczeń o możliwości złożenia wniosku o umorzenie, odroczenie lub rozłożenie na raty opłaty kancelaryjnej od wniosku o wydanie odpisu wyroku z uzasadnieniem

Procedura sądowoadministracyjna przewiduje obowiązek uiszczenia opłaty od wniosku o wydanie odpisu wyroku z uzasadnieniem. Jego uzyskanie jest niezbędnym warunkiem złożenia skargi kasacyjnej. Osoby, których na to nie stać, mogą rezygnować ze złożenia wniosku o wydanie odpisu wyroku z uzasadnieniem i pozbawiać się w ten sposób możliwości jego zaskarżenia. Tymczasem, istnieje możliwość umorzenia, odroczenia lub rozłożenia na raty tej opłaty, o czym jednak zainteresowani nie są pouczani.

Zmiany dotyczące rozpoznawania spraw sądowoadministracyjnych na posiedzeniu niejawnym w związku z przeciwdziałaniem epidemii COVID-19

Istnieje problem rozpoznawania spraw sądowoadministracyjnych na posiedzeniu niejawnym. Gdy dany sąd administracyjny nie będzie dysponował odpowiednim wyposażeniem technicznym umożliwiającym przeprowadzenie rozprawy na odległość, przewodniczący będzie mógł skierować do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym każdą sprawę, jeżeli uzna, że istnieje konieczność jej rozpoznania, a zdrowie stron (uczestników) i składu orzekającego byłoby nadmiernie zagrożone w przypadku zarządzenia tradycyjnej rozprawy. Pozbawia przez to strony postępowania prawa do osobistego udziału w czynnościach procesowych, a także prawa do bycia wysłuchanym.

Konieczność uregulowania przepisów dotyczących uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych, obecnych przy kontaktach rodziców z dzieckiem

Brak jest szczegółowego uregulowania praw i obowiązków kuratorów sądowych w postępowaniu wykonawczym, realizujących orzeczenia sądów regulujące kontakty rodziców z dzieckiem w obecności kuratora. Z przepisów wykonawczych wynika jedynie, że kurator ma stawić się w określonym przez sąd miejscu i terminie, być obecnym przez cały czas trwania kontaktu, a jego zadaniem jest dbałość o to, aby kontakt nie trwał dłużej niż postanowił sąd. Tak ogólnikowa regulacja jest niewystarczająca, o czym świadczy duża liczba skarg.

Nadzór nad kuratorską służbą sądową

Niedostateczny jest też system nadzoru nad kuratorską służbą sądową. Z ustawy wynika tylko ogólna kompetencja nadzorcza kuratora okręgowego, bez określenia szczegółów.  W ocenie NIK funkcjonowanie kuratorskiej służby sądowej jest obarczone licznymi, istotnymi mankamentami o charakterze systemowym, które nie zostały dotychczas w pełni wyeliminowane.

Regulacja badań DNA w sprawach o pochodzenie dziecka

Kolejni Rzecznicy Praw Obywatelskich wskazują na konieczność uregulowania procedury i standardów badań DNA dokonywanych w toku postępowań cywilnych. Początek korespondencji w tej sprawie, początkowo kierowanej do Ministra Sprawiedliwości, a później do Ministra Zdrowia, nastąpił w 2001 r. i mimo ponawianych wystąpień Rzecznika nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. Według NIK w związku z brakiem kompleksowych regulacji oraz brakiem nadzoru nad obszarem genetyki, istnieje wysokie ryzyko pomyłek oraz błędnej interpretacji wyników, a także niewystarczającej ochrony danych genetycznych osób badanych. Wpływ, jaki wyniki badań DNA w cywilnych postępowaniach sądowych wywierają na losy rodzin, prawa dziecka oraz stan cywilny jednostek, powoduje, że niezbędne i konieczne jest szybkie opracowanie standardów medycznych ich przeprowadzania, pozwalających na  zagwarantowanie ich rzetelności.

Definicja opieki/pieczy naprzemiennej

Obecnie opieka czy piecza naprzemienna nie jest nigdzie zdefiniowana, zaś zwrot ten pojawia się jedynie w ustawie z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, potocznie nazywanej ustawą 500+. Taka forma pieczy nie pojawia się zaś w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, ani  Kodeksie postępowania cywilnego.

Zmiany w postępowaniu o wykonywaniu kontaktów

Obywatele skarżą się na niejasność i długotrwałość nieskuteczność procedury w sprawach o wykonywanie kontaktów (art. 59815 i nast. KPC). W niektórych przypadkach uprawniony do kontaktów rodzic może zgłaszać skargi na wykonywanie kontaktów w celu uzyskania dla siebie kwoty pieniężnej i odzyskania w ten sposób płaconych na dziecko alimentów. Nie wykształciła się jednolita praktyka i linia orzecznicza sądów powszechnych, co wywołuje niepewność prawną obywateli. W przypadku niektórych rodziców, którzy pomimo zasądzania kolejnych kwot pieniężnych nadal uniemożliwiają uprawnionym wykonywanie kontaktów, zadłużenie urosło nawet do kilkudziesięciu tysięcy zł.

Alimenty natychmiastowe – tablice alimentacyjne

RPO uczestniczył w pracach parlamentarnych  w celu wprowadzenie do polskiego systemu prawnego tzw. tablic czy tabel alimentacyjnych. Nie zakończyły się one sukcesem. W uprzedniej kadencji Parlamentu pojawił się projekt tzw. „alimentów natychmiastowych” czy „podstawowych”, których idea podobna była do idei tablic alimentacyjnych: wprowadzenia zależnych od wieku dziecka i ustalanych w połączeniu z obiektywnymi wskaźnikami ekonomicznymi alimentów podstawowych. Dopiero gdy przedstawiciel ustawowy dziecka uznałby, że w konkretnej sytuacji procesowej dziecku należą się alimenty w innej, wyższej wysokości, występowałby do sądu, który prowadziłby – tak jak dotychczas – pełne postępowanie dowodowe.

W stanie epidemii rozwiązanie takie mogłoby skutecznie pomóc w szybkim dostosowaniu kwoty alimentów do zmienionych warunków gospodarczych, bez angażowania sądów. Niezależnie od ostatecznej formuły,  zdjęcie z sądów obowiązku ustalania możliwości zarobkowych zobowiązanej osoby i potrzeb dziecka umożliwiłoby znaczne odciążenie sądów rodzinnych.

Reprezentacja dziecka w postępowaniu sądowym i wysłuchanie go

Obowiązek wysłuchania dziecka znajduje się w Kpc, ale wysłuchanie to przyjmuje rozmaitą formę i nie jest dostatecznie rozpowszechnionym środkiem procesowym w sporach rodzinnych przed sądami. Wysłuchanie dziecka powinno być obowiązkowym elementem każdego postępowania, które może dotyczyć jego osoby czy majątku, zaś odstąpienie od tego obowiązku może być jedynie wyjątkiem. Wysłuchanie to powinno zostać sformalizowane.

RPO postuluje też, by w toku postępowań sądowych dotyczących osoby i interesów dziecka, miało ono własnego przedstawiciela procesowego, odrębnego od rodziców. Takie rozwiązanie pozwoliłoby na właściwą reprezentację interesów dziecka, które nie muszą i często nie są tożsame z interesem jego rodziców – czy jednego z rodziców.

Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

Niezwłoczna reakcja państwa musi następować już na jej pierwsze sygnały. Istotnym zagadnieniem, na które należy zwrócić uwagę, jest kwestia odpowiedniego uregulowania środków ochrony ofiary w ramach i poza toczącym się postępowaniem karnym. Niezależnie od dokonanych już zmian w tej kwestii, nadal zachodzi potrzeba usprawnienia procesu rozpatrywania wniosków o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia mieszkania na podstawie art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. RPO z zadowoleniem przyjął uchwalenie ustawy z 30 kwietnia 2020 r., która wprowadza istotne zmiany w tym zakresie.

Implementacja dyrektywy o prawach ofiar 

Rzecznik nieustannie zwraca uwagę na pozycję pokrzywdzonego w postępowaniu karnym w kontekście standardów wynikających z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Wzór pouczenia pokrzywdzonego nie jest sporządzony przystępnym językiem, zrozumiałym dla przeciętnej osoby, czego wymaga dyrektywa.  Należy także zapewnić ofiarom, zwłaszcza pokrzywdzonym przestępstwem o charakterze seksualnym, wolność od zbędnych pytań dotyczących ich życia prywatnego.

Postulaty dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnościam

• Konieczność zniesienia instytucji ubezwłasnowolnienia i wdrożenia modelu wspieranego podejmowania decyzji
• Przyznanie wszystkim osobom z  niepełnosprawnościami zdolności procesowej, a także podjęcie odpowiednich środków w  celu zapewnienia tym osobom wsparcia, którego mogą potrzebować przy korzystaniu z tej zdolności.
• Potrzeba nowelizacji k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje
  obligatoryjnego wysłuchania osoby ubezwłasnowolnionej przed wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy.
• Regulacje dotyczące zasad składania oświadczeń woli powinny przewidywać różne formy komunikacji z osobami z niepełnosprawnościami,
• do udostępniania usług tłumacza migowego zobowiązane były wszystkie instytucje finansowane ze środków publicznych, w tym instytucje wymiaru sprawiedliwości.\

Sędziowie

Postulat umożliwienia wniesienia środka zaskarżenia od decyzji Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie odwołania sędziego z delegacji do innego sądu oraz określenia przesłanek, jakimi powinien kierować się Minister Sprawiedliwości, odwołując sędziego z delegacji

Dziś Prawo o ustroju sądów powszechnych nie nakłada na Ministra Sprawiedliwości obowiązku uzasadniania decyzji w przedmiocie odwołania sędziego z delegacji do innego sądu. Brak jest również przesłanek, jakimi powinien kierować się Minister odwołując sędziego z delegacji. Mechanizm ten – w przypadkach delegacji sędziów do sądów wyższej instancji – może być wykorzystywany jako forma kary lub nacisku na delegowanego sędziego. Powinna też  być możliwość wniesienia przez sędziego środka zaskarżenia do sądu na decyzję ministra.

Postulat umożliwienia sędziom odwołania się od decyzji Ministra Sprawiedliwości odmawiającej przeniesienia na inne miejsce służbowe

Chodzi o umożliwienie sądowej, niezależnej kontroli decyzji Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie przeniesienia sędziego na inne miejsce służbowe. Obecnie nie ma środków zaskarżenia w przypadku, gdy Minister Sprawiedliwości nie uwzględni jego wniosku o przeniesienie na inne miejsce służbowe.

Postulat pilnego przyjęcia kompleksowej ustawy o biegłych sądowych

Jednym z największych wyzwań dla wymiaru sprawiedliwości, który w znaczący sposób wpłynąłby na zwiększenie sprawności postępowań, jest pilne wprowadzenie kompleksowej ustawy o biegłych sądowych. Obecny model nie gwarantuje bowiem powoływania osób, które zapewniają prawidłowe merytorycznie, rzetelne i terminowe opinii. Niewystarczająca regulacja prawna instytucji biegłych sądowych i rozproszenie regulacji już istniejących powoduje szereg problemów prawnych i faktycznych.

Postulat zagwarantowania odpowiedniej liczby lekarzy sądowych

Brak jest sprawnego funkcjonowania instytucji lekarzy sądowych. A odrzucają wnioski obywateli o odroczenie rozprawy z uwagi na brak przedłożenia zaświadczenia od lekarza sądowego przez zobowiązaną do stawiennictwa  osobę, gdy dostęp do lekarza sądowego z przyczyn niezależnych od niej jest niemożliwy lub znacznie utrudniony. Nie gwarantuje to obywatelom prawa do rzetelnego procesu sądowego.

Postulat równego dostępu do stanowiska asesora sądowego

Zapewnienie równego dostępu do stanowisk w wymiarze sprawiedliwości poprzedzających dojście do zawodu sędziego, tj. referendarza sądowego, asystenta sędziego, a obecnie asesora sądowego, pozostaje w ciągłym zainteresowaniu RPO. Uprzywilejowanie aplikantów Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury w dostępie do zawodów poprzedzających objęcie stanowiska sędziego stanowi dyskryminację osób, które odbyły aplikację sędziowską na tzw. starych zasadach. 

Postulat ustawowego określenia uprawnień pracowników ochrony w budynkach sądowych

Z Prawa o sądach mnie sposób wyinterpretować uprawnienia pracowników ochrony do przeglądania bagażu osób wchodzących do sądów w przypadku podejrzenia wnoszenia przez nie niebezpiecznych przedmiotów. Nie jest dopuszczalne, aby kwestie te, jak ma to miejsce w praktyce, były regulowane w regulaminie sądu. Sprawa wymaga uregulowania na poziomie ustawowym.

Postulaty związane z dotychczasowymi zmianami w wymiarze sprawiedliwości i koniecznością zapewnienia prawa do niezależnego sądu

Mimo kilkunastu reform na przestrzeni ostatnich kilku lat kolejne rozwiązania budzą coraz więcej wątpliwości co do ich zgodności z Konstytucją i prawem europejskim. Ewentualna całościowa reforma wymiaru sprawiedliwości powinna usunąć nowe, kontrowersyjne rozwiązania prawne, których dalsze funkcjonowanie zagraża niezależności sądownictwa. Tym samym należy pochylić się nad zmianą przepisów dotyczących:

• powoływania sędziów do Krajowej Rady Sądownictwa;
• odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, w szczególności kar dyscyplinarnych;
• organizacji Sądu Najwyższego, wyboru I Prezesa SN, właściwości izb SN;
• ochrony danych osobowych i prawa do prywatności sędziów;
• udziału sędziów w życiu publicznym, mając na uwadze przysługujące im prawa podstawowe;
• uprawnień Ministra Sprawiedliwości z zakresu nadzoru nad organizacją wymiaru sprawiedliwości;

Wskazane powyżej regulacje powinny zostać poddane rewizji pod kątem ich zgodności z Konstytucją, w szczególności - prawa do sądu i zasady podziału władz. Obecnie wprowadzane zmiany ze naruszenie wynikających z tych norm standardów, a także generują wiele problemów z zakresu pewności prawa w związku z nieprawidłowościami przy powoływaniu sędziów oraz członków organów władzy sądowniczej.

Postępowania w sprawach odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów

Obecny mechanizm odpowiedzialności dyscyplinarnej narusza zasadę niezawisłości sędziowskiej poprzez uzasadnione ryzyko sprawowania kontroli politycznej nad treścią orzeczeń sądowych. Ustawa z 20 grudnia 2019 r.  wprowadziła liczne zmiany dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów. Ustawodawca zamierza w istocie przekazać pełnię władzy w ręce organów dyscyplinarnych, które będą mogły w sposób niekontrolowany przez prawo, samodzielnie i bez ograniczeń ustawowych, ustalać, jakie zachowanie jest bądź nie jest deliktem dyscyplinarnym. Tak wysoki stopień niepewności prawnej należy uznać za  stan niedopuszczalny w demokratycznym państwie prawa. Wątpliwości budzi także brak odpowiednich gwarancji procesowych dla sędziów w związku z przysługującym im prawem obrony, szczególnie w związku z wątpliwościami co do  umocowania i zgodności obecnego kształtu Izby Dyscyplinarnej SN z zasadą niezależności sądownictwa.

Zgodność ustroju Sądu Najwyższego z wymogami prawa Unii Europejskiej

Palącym problemem jest konieczność zapewnienia zgodności polskiego ustroju sądownictwa z wymogami prawa Unii Europejskiej w związku m.in. z orzecznictwem w sprawach przeciwko Polsce przed Trybunałem Sprawiedliwości UE oraz z prowadzonym przez Komisję Europejską postępowaniem w sprawie naruszenia art. 19 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej. W świetle tych wymogów Izba Dyscyplinarna SN wymaga zniesienia lub znacznego przekształcenia. Podobne wątpliwości dotyczą Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN. Dotyczą one zarówno kwestii prawidłowego umocowania sędziów do orzekania w kontekście standardu niezależności sądownictwa, jak i zakresu kompetencji Izb.

Konieczność rewizji przepisów o ustroju sądów powszechnych pod kątem skuteczności instytucji wyłączenia sędziego

Sędzia może być wyłączony na swe żądanie lub na wniosek strony, w przypadku istnienia okoliczności stwarzających wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie. Obecnie toczy się dyskusja nad dopuszczalnością wniosku o wyłączenie sędziego opartego o zarzut braku niezależności sędziego związany z wadliwością jego powołania przez Prezydenta RP na wniosek nowej Krajowej Rady Sądownictwa. Katalog przyczyn mogących być podstawą wyłączenia sędziego powinien być w zasadzie nieograniczony.

Wątpliwości dotyczące Systemu Losowego Przydziału Spraw w sądach powszechnych

System Losowego Przydziału Spraw w sądach powszechnych budzi szereg wątpliwości dotyczących rzeczywistej bezstronności działania systemu. Algorytm stworzony na potrzeby losowania nie jest znany. Brak kodu źródłowego nie pozwala ustalić, w jaki sposób następuje dobór sędziów do konkretnych spraw. Wynik losowania budzi wątpliwości obywateli, którzy podnoszą wiele zastrzeżeń. A systemem losowania sędziów nie został objęty ani Trybunał Konstytucyjny, ani Sąd Najwyższy.

Pozostałe postulaty zmian w wymiarze sprawiedliwości

Koszty postępowania sądowego, które musi ponieść osoba niebędąca stroną postępowania

Obywatele wskazują, że w zakresie kosztów, które musi ponieść świadek, przepisy zarówno postępowania cywilnego, jak i karnego nie przystają do warunków społeczno-gospodarczych. Zwrot utraconego dochodu lub wynagrodzenia ograniczono, wskazując, że górną granicę  należności stanowi równowartość 4,6% kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe (w 2019 r. maksymalny pułap zwrotu był równy 82,31 zł). Taka kwota jest rażąco niska, jeśli weźmie się pod uwagę warunki gospodarcze i przepisy dotyczące wynagrodzenia minimalnego. Wymaga to pilnej interwencji ustawodawcy.

Realizacja obowiązków informacyjnych sądu (pouczenia)

Istotne jest uregulowanie i ujednolicenie treści pouczeń udzielanych stronom postępowania cywilnego i karnego. We wzorach pouczeń brak jest m.in. wskazania tego, kto, kiedy, jak i gdzie składa określone pismo procesowe lub  dokonuje określonej czynności prawnej.  Osoba nieposiadająca wykształcenia prawniczego nie dowie się o swojej sytuacji prawnej oraz o możliwościach działań, bez konieczności pomocy podmiotu profesjonalnego. Język wzorów nie jest językiem prostym i przystępnym; często stosuje się specjalistyczną, hermetyczną terminologię.

Inne

Do pozostałych zagadnień, które wymagają rozważenia należą także m.in.:

• zmniejszenie zakresu kognicji sądów przy jednoczesnym zachowaniu standardów wynikających z prawa do sądu, o którym mowa w art. 45 Konstytucji RP;
• potrzeba wsparcia sędziów poprzez zwiększenie liczby asystentów sędziów;
• wprowadzenie polubownego dochodzenia należności w egzekucji komorniczej;
• postulat wprowadzenia specjalizacji sędziów;
• dofinansowanie i usprawnienie pracy sekretariatów sądowych;
• wzmocnienie udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

VII.071.7.2020