Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Stowarzyszenie Wsparcia i Pomocy Prawnej dla Osób Słabszych Chorych i Niepełnosprawnych „HELP" wystąpiło do RPO ws. nadania osobom z niepełnosprawnością w stopniu znacznym uprawnienia do pomocy adwokata lub radcy prawnego z urzędu, na wniosek swój lub innego organu, we wszelkiego rodzaju sprawach i bez prawa odmowy ze strony sądu lub urzędu.
• Rzecznik nie popiera idei odebrania sądom powszechnym możliwości oceny zasadności przyznania pełnomocnika procesowego z urzędu
• Można zaś uznać za zasadne rozważenie działań legislacyjnych, by umożliwić sądom ustanawianie adwokata lub radcy prawnego z urzędu w sprawach cywilnych dla każdego, dla kogo taką pomoc sądy uznają za potrzebną i to bez wniosku 
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk występuje do przewodniczącego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości prof. Marka Safjana 

Zdaniem Rzecznika, wniosek Stowarzyszenia - aczkolwiek daleko idący - co do istoty jest wart rozważenia. RPO nie popiera idei odebrania sądom powszechnym możliwości oceny zasadności przyznania pełnomocnika procesowego z urzędu. Wydaje się jednak, że można uznać za zasadne rozważenie podjęcia działań legislacyjnych w takim kierunku, który umożliwi sądom ustanawianie adwokata lub radcy prawnego z urzędu w sprawach cywilnych dla każdej osoby fizycznej, dla której pomoc taką sądy uznają za potrzebną, nawet bez wniosku. 

Obecnie możliwość taką dla sądów cywilnych przepisy przewidują w toku postępowań o ubezwłasnowolnienie oraz w trybie ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Rozszerzenie uprawnień sądu w tym zakresie umożliwi sądom reagowanie na takie okoliczności osobiste strony czy uczestnika postępowania cywilnego - zaobserwowane podczas rozpraw czy posiedzeń sądowych - które będą wskazywać na potrzebę udzielenia im profesjonalnej pomocy prawnej. Obecnie sądy takiej możliwości nie mają, a udzielanie pouczeń co do czynności procesowych, przewidziane w art. 5 K.p.c., może się okazać niewystarczające i obciążające dla sądu. 

Według przedstawicieli Stowarzyszenia „HELP", „praktyka jest taka, że sąd takich pouczeń nie udziela", co prowadzi do nierealizowania lub nieprawidłowego realizowania konstytucyjnego i konwencyjnego prawa do sądu osób wymagających wsparcia. W konsekwencji może w skrajnych wypadkach prowadzić nawet do nieważności postępowania.

Ocena występowania potrzeby ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu bez wniosku powinna należeć do niezawisłych sądów - podobnie, jak obecnie w przypadku orzekania o potrzebie udziału adwokata lub radcy prawnego w sprawie na podstawie art. 117 § 5 K.p.c., czyli na wniosek strony lub uczestnika postępowania.

Niepełnosprawność, w tym zwłaszcza niepełnosprawność intelektualna czy psychiczna, mogłaby oczywiście być jednym z głównych czynników, uzasadniających potrzebę ustanowienia dla strony czy uczestnika postępowania fachowego pełnomocnika procesowego. Jednak zdaniem Rzecznika, nie należy ograniczać uprawnienia sądów do ustanowienia takiej pomocy bez wniosku jedynie do niepełnosprawności, zwłaszcza określonej konkretnym stopniem czy konkretnym orzeczeniem lekarskim czy urzędowym. 

Pozostawiałoby to bowiem poza nawiasem pomocy sądów te osoby, które takim oficjalnym orzeczeniem nie dysponują lub są w trakcie jego uzyskiwania. Sądy powinny mieć możliwość ustanowienia takiej formy wsparcia wobec każdej osoby, która zdaniem sądów takiego wsparcia potrzebuje, niezależnie od formalnego uznania niepełnosprawności czy innych okoliczności osobistych osoby.

W związku z troską o zapewnienie skutecznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela oraz zwiększenie skuteczności prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), ZRPO Stanisław Trociuk zwraca się do Przewodniczącego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego o rozważenie możliwości i zasadności podjęcia tego zagadnienia. 

IV.5150.1.2024