Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Stowarzyszenie Wsparcia i Pomocy Prawnej dla Osób Słabszych Chorych i Niepełnosprawnych „HELP" wystąpiło do RPO ws. nadania osobom z niepełnosprawnością w stopniu znacznym uprawnienia do pomocy adwokata lub radcy prawnego z urzędu, na wniosek swój lub innego organu, we wszelkiego rodzaju sprawach i bez prawa odmowy ze strony sądu lub urzędu.
• Rzecznik nie popiera idei odebrania sądom powszechnym możliwości oceny zasadności przyznania pełnomocnika procesowego z urzędu
• Można zaś uznać za zasadne rozważenie działań legislacyjnych, by umożliwić sądom ustanawianie adwokata lub radcy prawnego z urzędu w sprawach cywilnych dla każdego, dla kogo taką pomoc sądy uznają za potrzebną i to bez wniosku 
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk występuje do przewodniczącego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości prof. Marka Safjana 
• AKTUALIZACJA 20.09.2024:  Zmiany w prawie procesowym, które by realizowały postulat RPO rozważane są przez dwa współdziałające zespoły problemowe Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego - głosi odpowiedź Komisji

Zdaniem Rzecznika, wniosek Stowarzyszenia - aczkolwiek daleko idący - co do istoty jest wart rozważenia. RPO nie popiera idei odebrania sądom powszechnym możliwości oceny zasadności przyznania pełnomocnika procesowego z urzędu. Wydaje się jednak, że można uznać za zasadne rozważenie podjęcia działań legislacyjnych w takim kierunku, który umożliwi sądom ustanawianie adwokata lub radcy prawnego z urzędu w sprawach cywilnych dla każdej osoby fizycznej, dla której pomoc taką sądy uznają za potrzebną, nawet bez wniosku. 

Obecnie możliwość taką dla sądów cywilnych przepisy przewidują w toku postępowań o ubezwłasnowolnienie oraz w trybie ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Rozszerzenie uprawnień sądu w tym zakresie umożliwi sądom reagowanie na takie okoliczności osobiste strony czy uczestnika postępowania cywilnego - zaobserwowane podczas rozpraw czy posiedzeń sądowych - które będą wskazywać na potrzebę udzielenia im profesjonalnej pomocy prawnej. Obecnie sądy takiej możliwości nie mają, a udzielanie pouczeń co do czynności procesowych, przewidziane w art. 5 K.p.c., może się okazać niewystarczające i obciążające dla sądu. 

Według przedstawicieli Stowarzyszenia „HELP", „praktyka jest taka, że sąd takich pouczeń nie udziela", co prowadzi do nierealizowania lub nieprawidłowego realizowania konstytucyjnego i konwencyjnego prawa do sądu osób wymagających wsparcia. W konsekwencji może w skrajnych wypadkach prowadzić nawet do nieważności postępowania.

Ocena występowania potrzeby ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu bez wniosku powinna należeć do niezawisłych sądów - podobnie, jak obecnie w przypadku orzekania o potrzebie udziału adwokata lub radcy prawnego w sprawie na podstawie art. 117 § 5 K.p.c., czyli na wniosek strony lub uczestnika postępowania.

Niepełnosprawność, w tym zwłaszcza niepełnosprawność intelektualna czy psychiczna, mogłaby oczywiście być jednym z głównych czynników, uzasadniających potrzebę ustanowienia dla strony czy uczestnika postępowania fachowego pełnomocnika procesowego. Jednak zdaniem Rzecznika, nie należy ograniczać uprawnienia sądów do ustanowienia takiej pomocy bez wniosku jedynie do niepełnosprawności, zwłaszcza określonej konkretnym stopniem czy konkretnym orzeczeniem lekarskim czy urzędowym. 

Pozostawiałoby to bowiem poza nawiasem pomocy sądów te osoby, które takim oficjalnym orzeczeniem nie dysponują lub są w trakcie jego uzyskiwania. Sądy powinny mieć możliwość ustanowienia takiej formy wsparcia wobec każdej osoby, która zdaniem sądów takiego wsparcia potrzebuje, niezależnie od formalnego uznania niepełnosprawności czy innych okoliczności osobistych osoby.

W związku z troską o zapewnienie skutecznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela oraz zwiększenie skuteczności prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), ZRPO Stanisław Trociuk zwraca się do Przewodniczącego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego o rozważenie możliwości i zasadności podjęcia tego zagadnienia. 

Odpowiedź dr. hab. Przemysława Wołowskiego, sekretarza Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego

W odpowiedzi na pismo z 26 sierpnia 2024 r. sygnalizujące potrzebę rozważenia w trakcie prac legislacyjnych nad zmianami w przepisach o postępowaniu cywilnym prośby Stowarzyszenia Wsparcia i Pomocy Prawnej dla Osób Słabszych, Chorych i Niepełnosprawnych „HELP” o stworzenie dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności uprawnienia do otrzymania – na ich wniosek lub innego organu – pomocy adwokata lub radcy prawnego z urzędu we wszelkiego rodzaju sprawach i bez możliwości odmówienia takiemu wnioskowi przez sąd lub organ administracji, uprzejmie informuję, że zmiany w prawie procesowym, które by realizowały ten postulat rozważane są przez dwa współdziałające zespoły problemowe Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, a mianowicie zespół do spraw prawa procesowego cywilnego i zespół do spraw zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji.

Rozważane rozwiązania zakładają stworzenie podstaw ku temu, żeby sąd miał możliwość ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika dla strony – osoby fizycznej w każdym postępowaniu, gdy uzna, że stronie taka pomoc jest potrzebna.

Przedyskutowania i dopracowania wymagają jednak szczegółowe przesłanki stosowania tego rozwiązania, a mianowicie to, jaki wpływ na decyzję sądu ma mieć sytuacja majątkowa strony, szczególnie w kontekście jej zdolności do pokrycia kosztów pomocy prawnej we własnym zakresie, jak i wola samej strony, co do tego, czy chce korzystać z pomocy prawnej innej osoby w postępowaniu. 

To ostatnie zagadnienie pozostaje w związku z problematyką zakresu, w którym w postępowaniu cywilnym (a w szerszym 
kontekście, w którym problem stawia organizacja społeczna, z inicjatywy której Pan działa – w postępowaniu przed organami państwowymi) mają obowiązywać przepisy o tzw. przymusie adwokacko-radcowskim. 

Nie trzeba wykazywać, że objęcie przymusem adwokacko-radcowskim dłuższej niż obecnie listy postępowań sądowych będzie się
wiązało z koniecznością poniesienia większych wydatków ze środków publicznych na pokrycie kosztów udzielania takiej pomocy, tak samo jak zagwarantowanie osobom działającym w postępowaniu sądowym fachowego zastępstwa prawnego bez względu na to, czy wystąpiły ze stosownym wnioskiem albo czy stać je na pokrycie kosztów zastępstwa prawnego we własnym zakresie. Skutki finansowe rozwiązań, które zaprojektują zespoły Komisji Kodyfikacyjnej będą zatem podlegały jeszcze ocenie organów odpowiedzialnych za finanse publiczne. 

Zapoznanie się z wynikami prac zespołów Komisji będzie możliwe, jak zakładam, w nieodległym terminie.

IV.5150.1.2024