Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Kluby „Senior+" są przeznaczone dla osób, które niekoniecznie wymagają pomocy w codziennym funkcjonowaniu, a chcą pozostać aktywne i w atrakcyjny sposób zagospodarować swój wolny czas 
• Trudno zatem uznać, że usługi oferowane przez te kluby mieszczą się w pojęciu usług opiekuńczych, a zatem świadczeń z pomocy społecznej na rzecz osób, które ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność wymagają częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych 
• Wyjęcie działań skierowanych do ogółu osób starszych z dziedziny pomocy społecznej wpisałoby się w obecną tendencję podchodzenia do seniorów z perspektywy praw człowieka, a nie ochrony socjalnej
• Pozostawienie tych działań w formie świadczeń socjalnych ma zaś znamiona utrwalania negatywnych stereotypów odnoszących się do osób starszych jedynie jako odbiorców pomocy społecznej
• AKTUALIZACJA: Przy okazji przyszłych prac nad nowelizacją ustawy o pomocy społecznej zostanie dokonana pogłębiona analiza konieczności przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego w przypadku udzielenia świadczenia w postaci uczestnictwa w zajęciach klubu samopomocy - odpowiada MRiPS

Rzecznik Praw Obywatelskich pisze w tej sprawie do min. Marleny Maląg. Zwraca uwagę na kwalifikowanie członkostwa w klubach jako świadczeń z pomocy społecznej.

RPO Marcin Wiącek dostrzega potrzebę podjęcia działań na rzecz włączenia społecznego seniorów w ramach polityki społecznej, której celem jest postęp społeczny, równowaga, porządek społeczny, harmonizacja celów osobistych ze społecznymi.  Pomoc społeczna jest zaś narzędziem realizacji polityki socjalnej, która koncentruje się na materialnych warunkach bytu, poziomie życia, dochodach, konsumpcji.

Zasadność wprowadzenia zmian w podejściu do form wsparcia osób starszych potwierdzają wyniki kontroli NIK. Należy zgodzić się z zawartą w nich oceną roli i charakteru Klubów „Senior+" jako oferty dla osób, „które niekoniecznie wymagają pomocy w codziennym funkcjonowaniu, a chcą pozostać aktywne i w atrakcyjny sposób zagospodarować swój wolny czas". 

Trudno zatem uznać, że spełniający takie cele Klub „Senior+” i oferowane przez niego usługi mieszczą się w pojęciu usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych, a zatem świadczeń z pomocy społecznej realizowanych przez ośrodki wsparcia na rzecz osób, które ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność wymagają częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych - jak wynika z art. 36 pkt 2 lit. l i m w związku z art. 51 ust. 4 u.p.s.

Takie wsparcie osób starszych powinno być realizowane jako część długofalowej i kompleksowej polityki senioralnej. RPO odnotowuje wskazania odnoszące się do programu „Senior+" w Polityce Społecznej wobec osób starszych do 2030 r. Bezpieczeństwo. Uczestnictwo. Solidarność , która ma na celu stworzenie osobom starszym warunków dla pełnego udziału w życiu społecznym. 

Niemniej jednak instrumenty tej polityki nie muszą być kwalifikowane jako świadczenie społeczne. Wręcz przeciwnie - dzięki wsparciu, o którym mowa, można zapewnić osobom starszym nie tylko utrzymanie odpowiedniej jakości życia, ale i opóźnić potrzebę korzystania z takiej formy pomocy, np. z domów pomocy społecznej .

Ponadto cel i charakter wsparcia osób starszych w postaci uczestnictwa w Klubach „Senior+" trudno uznać za realizację świadczeń z pomocy społecznej, które powinny być udzielane, gdy jednostka w sytuacji kryzysowej przestaje być samowystarczalna.

Nie sposób jednak uznać starości samej w sobie, będącej naturalnym etapem życia jednostki, za trudną sytuację życiową, zbliżoną do powodów udzielania pomocy społecznej, których otwarty katalog zawiera art. 7 u.p.s., a Kluby „Senior+" - za narzędzie jej prewencji czy przezwyciężania, spełniające warunki udzielania pomocy społecznej w ramach realizacji przez państwo obowiązku zapewnienia ochrony socjalnej na gruncie u.p.s. . Takie ujęcie celów funkcjonowania Klubów „Senior+” i charakteru oferowanych przez nie usług plasuje je - w ocenie Rzecznika - poza zakresem pomocy społecznej

Wyjęcie działań skierowanych do ogółu osób starszych z dziedziny pomocy społecznej wpisywałoby się też w obecną tendencję podchodzenia do praw osób starszych z perspektywy praw człowieka, a nie ochrony socjalnej. 

Pozostawienie tych działań w formie świadczeń socjalnych nosi zaś znamiona utrwalania negatywnych stereotypów odnoszących się do starości i starszych osób, jako jedynie odbiorców pomocy społecznej, bez uwzględnienia różnorodności osób należących do tej grupy wiekowej. Utrzymywanie działań skierowanych do ogółu osób starszych w dziedzinie pomocy społecznej wzmacnia negatywne stereotypy wobec osób starszych, a przez to w sposób systemowy pogarsza sytuację tych osób.

Zmiana postrzegania osób starszych jako jedynie odbiorców pomocy społecznej w kierunku pełnoprawnych uczestników życia społecznego jest jednym z kluczowych argumentów za opracowaniem i przyjęciem nowej konwencji o prawach osób starszych. W kwietniu tego roku Grupa Robocza ONZ ds. Starzenia się przyjęła decyzję dotyczącą identyfikacji możliwych luk w ochronie praw osób starszych i najlepszego sposobu zaradzenia im. RPO wyrażać satysfakcję, że Polska również wyraziła ogólne poparcie dla prowadzenia dalszych prac w kierunku ustalenia najlepszego sposobu ochrony praw osób starszych. 

Z powyższym łączy się również kwestia subwencji senioralnej, którą RPo przedstawił w piśmie do MRiPS z 10 lutego 2020 r. Dlatego RPO prosi o poinformowanie, czy w resorcie przeanalizowano możliwość wprowadzenia instrumentu, który obejmowałby finansowanie działań wspierających włączenie społeczne osób starszych. Wydaje się, że utworzenie takiej subwencji umożliwiłoby osobne podejście do starzenia się społeczeństwa oparte o zasadę równości, podobnie jak w przypadku subwencji oświatowej.

Rzecznik zwraca się też o przekazanie wyników analizy możliwości wprowadzenia zmian prawnych mających na celu uproszczenie procedury kwalifikacji do Klubów „Senior+" w przypadku osób uczestniczących w zajęciach klubu samopomocy. Pyta także, czy przeanalizowano możliwość rezygnacji z konieczności przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego. 

Odpowiedź Stanisława Szweda, sekretarza stanu w MRiPS

Zgodnie z przepisem art. 106 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2023 r. poz. 901, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą”,  świadczenia z pomocy społecznej przyznawane są, z wyjątkami wskazanymi w art. 106 ust. 2 ustawy, na podstawie decyzji administracyjnej po wcześniejszym przeprowadzeniu postępowania administracyjnego. Istotą tego postępowania jest ustalenie sytuacji wnioskodawcy ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji dochodowej. Ustaleń tych dokonuje się w wyniku przeprowadzonego rodzinnego wywiadu środowiskowego.

Kwestię przeprowadzania rodzinnego wywiadu środowiskowego reguluje m.in. art. 107 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, zgodnie z którym rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza się u osób i rodzin korzystających lub ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej w celu ustalenia ich sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej oraz u osób, o których mowa w art. 103. Natomiast na podstawie art. 107 ust. 4 ustawy w przypadku ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej po raz kolejny, a także gdy nastąpiła zmiana danych zawartych w wywiadzie, sporządza się aktualizację wywiadu. W przypadku osób korzystających ze stałych form pomocy aktualizację sporządza się, mimo braku zmiany danych, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, a w przypadku osób przebywających w domach pomocy społecznej - nie rzadziej niż co 12 miesięcy.

Rodzinny wywiad środowiskowy jest ustawowym narzędziem służącym zbadaniu sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osób i rodzin korzystających lub ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej. Ustawa o pomocy społecznej określa także katalog dokumentów, na podstawie których ustala się sytuację osoby lub rodziny. To na podstawie przeprowadzonego wywiadu pracownik socjalny dokonuje bowiem analizy i oceny sytuacji danej osoby i formułuje wnioski z niej wynikające, stanowiące podstawę planowania pomocy.

Najbardziej istotna jest tu regulacja zawarta w art. 2 ust. 1 ustawy zgodnie z którą pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.

Rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy, zaś potrzeby osób i rodzin korzystających z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej.

Program wieloletni „Senior+” (pierwotnie program wieloletni „Senior WIGOR”) powstał w 2015 r., w odpowiedzi na potrzeby jednostek samorządu terytorialnego, które z braku środków finansowych nie mogły realizować zadań własnych, polegających na prowadzeniu i zapewnieniu miejsc w ośrodkach wsparcia, określonych w art. 17 ust. 2 pkt 3, art. 19 pkt 11 oraz art. 21 pkt 5 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Wsparcie dla jednostek samorządu w ramach programu jest realizowane na podstawie art. 115 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej. W związku z powyższym ośrodki wsparcia, które powstają w ramach programu, nie mogą funkcjonować poza ustawą o pomocy społecznej.

Należy podkreślić, że ośrodki wsparcia „Senior+” nie są jedyną formą wsparcia seniorów. Oprócz nich istnieją kluby seniorów w domach kultury, Uniwersytety Trzeciego Wieku, osiedlowe kluby seniora, świetlice wiejskie, Koła Gospodyń Wiejskich, itp. Są to formy wsparcia i aktywizacji seniorów, które nie wymagają od seniorów spełnienia żadnych kryteriów uczestnictwa.

Mając na uwadze powyższe oraz fakt, iż z założenia pomoc społeczna ma charakter subsydiarny, a osoby występujące o nią są obowiązane do współdziałania w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej, co wynika wprost z art. 4 ustawy o pomocy społecznej, a przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego stwarza niewątpliwie okazję nie tylko do potwierdzenia aktualności danych, ale przede wszystkim do weryfikacji skuteczności przyznanego wsparcia i rozważenia ewentualnej zmiany planu pomocy w zależności od zmieniających się okoliczności, także sytuacji dochodowej – Ministerstwo nie planowało wprowadzenia zmian prawnych, mających na celu uproszczenie procedur przyznawania wsparcia w przypadku osób uczestniczących w zajęciach klubu samopomocy.

Jednakże mając na uwadze postulat Pana Rzecznika, przy okazji przyszłych prac nad nowelizacją ustawy o pomocy społecznej zostanie dokonana pogłębiona analiza konieczności przeprowadzania  rodzinnego wywiadu środowiskowego w przypadku udzielenia świadczenia w postaci uczestnictwa w zajęciach klubu samopomocy.

Jednocześnie informuję, że obecnie nie przewiduje się wprowadzenia „subwencji senioralnej” jako finansowej formy wsparcia jednostek samorządu terytorialnego.

XI.811.1.2023