Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• TK w czerwcu 2022 r. wydał wyrok dotyczący przepisów określających obowiązek zapłaty kwot pieniężnych przez rodzica utrudniającego bądź uniemożliwiającego kontakty z dzieckiem
• Uznał te przepisy za niezgodne z Konstytucją RP, gdy są stosowane w sytuacji, kiedy do kontaktu z rodzicem nie dochodzi z woli samego dziecka
• Realizacja wyroku TK może napotykać trudności i prowadzić do wzrostu liczby spraw. Rodzi to obawę o sprawność postępowań sądowych
• - Aby zagwarantować właściwą realizację tego wyroku potrzebne są zmiany w przepisach – pisze RPO do Ministra Sprawiedliwości i prosi o podjęcie działań legislacyjnych

Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca uwagę Ministra Sprawiedliwości na problemy, jakie mogą napotykać sądy orzekające o sposobie realizacji kontaktów dziecka z jednym z rodziców, w sytuacji, gdy rodzice nie żyją razem.

Chodzi o wykonanie wyroku TK z 22 czerwca 2022 r. (sygn. akt SK 3/20) odnoszącego się do przepisów określających obowiązek zapłaty kwot pieniężnych przez rodzica utrudniającego bądź uniemożliwiającego kontakty z dzieckiem.

Art. 598[16] § 1 w związku z art. 598[15] § 1 Kodeksu postępowania cywilnego odnoszą się do osoby, której sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, a która nie wypełnia nadal swego obowiązku w przedmiocie wykonywania kontaktów z dzieckiem. W takiej sytuacji sąd opiekuńczy nakazuje zapłatę należnej sumy pieniężnej, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń.

Wyrok TK z 22 czerwca 2022 r.

Trybunał uznał te przepisy za niezgodne z art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji w zakresie sytuacji, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje.

TK stwierdził, że choć te przepisy odnoszą się do rodzica, to wkraczają w sferę autonomii dziecka wtedy, gdy nie chce ono kontaktować się z rodzicem. Podkreślił, że wola każdego człowieka jest elementem jego życia osobistego, podlegającego ochronie prawnej i objętego gwarancją dysponowania tym dobrem według własnego uznania w myśl art. 47 Konstytucji.

Zdaniem TK mechanizm, który umożliwia stosowanie sankcji wobec opiekuna, który nie wykonuje nałożonych na niego obowiązków dotyczących kontaktu dziecka z powodu nieuwzględnienia jego woli, należy uznać za naruszający Konstytucję.

Przepisy Konstytucji, nakazujące zapoznanie się z opinią dziecka w jego własnych sprawach oraz uszanowanie zajętego przez nie stanowiska w miarę możliwości i z uwzględnieniem stopnia jego dojrzałości, nie mogą być pozbawione bezpośredniego skutku prawnego.

Zaskarżone przepisy k.p.c. w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, godzą w konstytucyjny standard ochrony dobra dziecka. A sąd opiekuńczy, wydając postanowienia w trybie art. 598[15] § 1 i art. 598[16] § 1 k.p.c. powinien być obowiązany do samodzielnego wysłuchania dziecka przed podjęciem decyzji w sprawach dotyczących jego osoby.

Problem z realizacją wyroku TK

Wydaje się, że realizacja wyroku TK może napotykać trudności. Sam Trybunał podkreślił w uzasadnieniu, że skutkiem wyroku nie jest utrata mocy zaskarżonych przepisów, a tylko wyeliminowanie wskazanego zakresu. Tym samym sądy opiekuńcze obowiązane będą z urzędu wziąć pod uwagę, czy do niewykonania albo niewłaściwego wykonania obowiązków przez osobę, pod której pieczą znajduje się dziecko, doszło w wyniku uwzględnienia woli dziecka - wyrażonej samodzielnie, bez wpływu osoby, pod której pieczą się ono znajduje.

Oznacza to, że aktualnie ocena, czy dany sąd realizuje wyrok Trybunału Konstytucyjnego, możliwa jest wyłącznie w postępowaniu odwoławczym. Kwestia woli dziecka powinna być oceniana przez sąd w tym postępowaniu merytorycznym, w którym sąd orzeka o sposobie realizacji kontaktów. Skutkiem wyroku TK jest zatem konieczność ponownego prowadzenia przez sąd postępowania dowodowego na tę samą okoliczność. Zwiększyć się może również znacząco liczba postepowań odwoławczych w tych sprawach.

RPO zwraca uwagę, że postępowania w sprawach rodzinnych, zwłaszcza dotyczących opieki nad dziećmi i wykonywania władzy rodzicielskiej, są długotrwałe, co samo w sobie nie służy ochronie dobra dziecka.

Konieczna jest zmiana prawa

Zdaniem Rzecznika nie wystarczy nałożyć na sądy obowiązku uwzględniania wyroku TK w ramach rozpoznawania takich spraw. Aby zagwarantować właściwą realizację tego wyroku, potrzebne są zmiany w przepisach. Trzeba też rozważyć, jak uwzględnić w nich gwarancje konstytucyjne, ale i ocenić systemowo treść innych regulacji.

RPO zwraca uwagę, że z doniesień medialnych wynika, iż Komisja Ustawodawcza Senatu również dostrzega konieczność zmian legislacyjnych w tej sferze, dlatego zasadna wydaje się koordynacja działań legislacyjnych.

Marcin Wiącek prosi więc ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobrę o stanowisko co do potrzeby podjęcia działań legislacyjnych w celu wykonania wyroku TK oraz o poinformowanie o kierunku ewentualnych zmian.

IV.071.5.2022