Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Właścicielka prywatnego przedszkola ubiegała się o należną dotację oświatową  
• Sądy powszechne oddaliły jej pozew, uznając że droga cywilna w takiej sprawie jest niedopuszczalna
• W orzecznictwie istnieją jednak rozbieżności co do tej kwestii
• Rzecznik Praw Obywatelskich składa skargę nadzwyczajną na korzyść powódki 

RPO Marcin Wiącek podkreśla, że wyeliminowanie z obrotu prawnego zaskarżonego postanowienia sądu jest niezbędne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Historia sprawy

Sąd Okręgowy prowadził postępowanie przeciw miastu z powództwa obywatelki prowadzącej niepubliczne przedszkole o zapłatę 6,3 mln z tytułu wypłacenia w latach 2008-2016 dotacji oświatowej w zaniżonej wysokości. Powódka powołała się na art. 90 ust. 2b ustawy o systemie oświaty w treści obowiązującej w okresie objętym sporem.

W 2018 r. Sąd Okręgowy odrzucił pozew bez jego merytorycznego badania. Uznał bowiem, że droga sądowa w takiej sprawie jest niedopuszczalna. Zażalenie powódki oddalił Sąd Apelacyjny. Ocenił, że sąd I instancji prawidłowo zastosował przepis obowiązujący w dacie wniesienia pozwu w październiku 2017 r. Stwierdził, że od 1 stycznia 2017 r. sądy cywilne nie były właściwe do rozpatrywania spraw dotyczących dotacji udzielanych niepublicznym placówkom na podstawie art. 90 ustawy.

Sąd Najwyższy nie przyjął skargi kasacyjnej powódki do rozpoznania. 

Wniosek RPO

RPO zarzuca  postanowieniu Sądu Apelacyjnego rażące naruszenie prawa poprzez niewłaściwe zastosowanie art, 90 ust. 11 ustawy o systemie oświaty w sytuacji, gdy art. 27 ust 1 ustawy z 23 czerwca 2016 r. o zmianie tej ustawy nie przewidywał jego zastosowania do czynności podejmowanych w związku z udzieleniem dotacji w latach 2008-2016, lecz jedynie do czynności podejmowanych w związku z udzieleniem dotacji na rok 2017.

Rzecznik wnosi o uchylenie zaskarżonego postanowienia Sądu Apelacyjnego i o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez ten sąd.

Argumenty RPO

W latach poprzedzających postępowanie kwestia charakteru prawnego czynności ustalania i wypłacania dotacji uprawnionym podmiotom oraz dochodzenia roszczeń z tego tytułu pozostawała sporna. Dopiero ustawa z 23 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty w art. 90 u.s.o. ust. 11 przesądziła, że przyznanie dotacji jest czynnością z zakresu administracji publicznej,  podlegającą kontroli sądów administracyjnych. 

W orzecznictwie przyjmuje się, że wprowadzenie art. 90 ust 11 miało na celu uporządkowanie stanu prawnego na przyszłość, z pozostawieniem ukształtowanego dotychczas trybu rozpoznawania spraw do zdarzeń przeszłych. Dzięki takiej interpretacji możliwe jest jednakowe traktowanie podmiotów zgłaszających roszczenia tożsame czasowo i rodzajowo.

W latach, których dotyczyło roszczenie powódki, nie istniały przepisy przekazujące sprawy dotacji oświatowej do właściwości sądów administracyjnych. Sprawę tę należy zatem oceniać w świetle regulacji art. 45 ust. 1 Konstytucji. Gwarantuje on każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd, a także domniemania drogi cywilnej.

Zgodnie z art. 177 Konstytucji RP to sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Art. 77 ust. 2 Konstytucji RP stanowi zaś, że ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw.

W ostatnich latach sądy administracyjne wielokrotnie dochodziły do wniosku, że dochodzenie roszczeń o należną, lecz niewypłaconą dotację w latach wcześniejszych niż 2017 r. powinno odbywać się na drodze sądowej w postępowaniu cywilnym.

Zdaniem RPO błędne zastosowanie art. 90 ust. 11 ustawy o systemie oświaty, uniemożliwiło powódce dochodzenie jej roszczeń z lat 2008-2016 na drodze cywilnej. 

Powódka poniosła negatywne skutki unormowań, które - aczkolwiek miały na celu ostateczne zakończenie sporu dotyczącego właściwości sądów - nie okazały się na tyle precyzyjne, aby zapewnić bezpieczeństwo prawne obywateli. 

Przyznał to sam sąd I instancji, odstępując od obciążenia jej kosztami procesu.  Uznał bowiem, że okoliczność rozbieżności w orzecznictwie w kwestii dopuszczalności drogi sądowej w sprawach o zapłatę należnej dotacji, jak również zmiany obowiązujących przepisów w tym zakresie, mogły u powódki wywołać uzasadnione przekonanie co do zasadności powództwa.

Słuszność tego przekonania została potwierdzona w późniejszym okresie, pozostawiając powódkę z poczuciem krzywdy wywołanym błędną wykładnią prawa dokonaną przez sądy obu instancji, zamknięciem drogi do dalszych działań, a w konsekwencji: brakiem należytej ochrony prawnej. 

Poczucie niesprawiedliwości i braku zrozumienia dla sposobu działania sądów w tej sprawie mogło zostać pogłębione po złożeniu przez powódkę skargi kasacyjnej i zapoznaniu się z uzasadnieniem postanowienia SN ze stycznia 2020 r. SN potwierdził w nim, że tok rozumowania sądów obu  instancji był błędny, a jednocześnie odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Rzecznik zwraca uwagę na wątpliwości co do statusu sędziów wchodzących w skład Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN. W świetle niedawnych orzeczeń  ETPC  i TSUE powołania sędziowskie do tej Izby nie odpowiadają ani wymogom prawa do rzetelnego procesu na gruncie art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ani wymogom zasady skutecznej ochrony sądowej proklamowanej przez art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE, a rozumianej w świetle wymogów art. 47 Karty Praw Podstawowych UE.
    
W obliczu konkluzji obu trybunałów  rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych przez IKNiSP – w zakresie zastosowania prawa UE oraz EKPC – może rodzić obawy o późniejsze podawanie w wątpliwość rzetelności postępowania sądowego, a nawet mocy wiążącej orzeczeń, w postępowaniach toczących się przed trybunałami europejskimi. Dlatego RPO wnosi, aby SN rozważył konsekwencje orzekania w sprawach skarg nadzwyczajnych przez sędziów zasiadających w IKNiSP.

VII.7037.241.2020