Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wydał wyrok w sprawie BIRŽIETIS v. Litwa (skarga nr 49304/09), stwierdzając naruszenie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który stanowi o prawie do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego:

1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

W rozpoznawanej sprawie wnioskodawca zarzucał, iż zakaz zapuszczania brody podczas pobytu w więzieniu narusza jego prawo do poszanowania życia prywatnego na podstawie artykułu 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwanej dalej EKPC lub Konwencją).

Wnioskodawca swoją prośbę o zapuszczenie brody uzasadnił tym, że po przebytej chemioterapii miał problem z podrażnieniami na twarzy, które golenie pogłębiało. Skarżący został przebadany przez więzienną służbę zdrowia, która nie stwierdziła żadnych podrażnień. Ustalono natomiast, że chęć zapuszczenia brody wynika z faktu, iż skarżącemu zepsuła się elektryczna maszynka do golenia, a nie stać go było na nową. Dlatego władze więzienne odmówiły mu zgody na zapuszczenie brody. Ponowna odmowa była oparta na tej samej podstawie.

Wnioskodawca odwołał się od tej decyzji do sądu administracyjnego, który przyznał rację skarżącemu, jednakże ten wyrok uchylił litewski Naczelny Sąd Administracyjny (NSA). Stwierdził on, że skarżący nie udowodnił, że nie może się golić z powodów zdrowotnych. Ponadto litewski NSA stwierdził, że podstawowe prawa i wolności mogą być ograniczone tylko w ustawie, a nie w aktach niższej rangi, jednak nie uznał zapuszczenia brody za takie prawo. Stąd o ile nie jest to powiązane z innymi prawami, jak na przykład wolnością religijną, zapuszczanie brody może być ograniczone poprzez wewnętrzne regulacje zakładu karnego. Według litewskiego NSA zakaz zapuszczania brody może być uzasadniony koniecznością szybkiej identyfikacji osadzonych, stąd było to w przypadku wnioskodawcy konieczne i proporcjonalne.

ETPC, w ślad za stanowiskiem litewskiego NSA, przyjął, że spełniony jest wymóg legalności. Zakaz zapuszczenia brody był wprowadzony poprzez porządek wewnętrzny jednostki penitencjarnej, ale ETPC tego nie zanegował, podkreślając, że art. 8 EKPC nie wprowadza wymogu ustanowienia ograniczenia prawa do prywatności na określonym poziomie legislacji, np. na poziomie ustawy.

Trybunał wyraził swoje zastrzeżenia co do istnienia uzasadnionego celu, który mógłby powodować nałożenie na wnioskodawcę ograniczeń w zakresie praw określonych w art. 8 EKPC. Zwrócił również uwagę na wnioski litewskiego Ombudsmana, który wskazywał, że w przypadku podobnym do wnioskodawcy i mającym miejsce wówczas gdy sprawa skarżącego była rozpoznawana przez sądy krajowe, zakaz zapuszczenia brody nie może być uzasadniony wymogami higienicznymi ani koniecznością identyfikacji więźniów. ETPC podniósł, że w przypadku skarżącego zakaz zapuszczenia brody nie obejmował innych rodzajów zarostu jak wąsy czy baki, co budzi obawy Trybunału o arbitralność tych decyzji.

Biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, ETPC zauważył, że decyzja skarżącego o tym, czy zapuścić brodę czy też nie, była związana z ekspresją jego osobowości i tożsamości, chronioną przez artykuł 8 Konwencji. Rząd Litwy nie wykazał natomiast istnienia pilnej potrzeby społecznej, aby uzasadnić bezwzględny zakaz zapuszczenia brody w czasie pobytu w zakładzie karnym. Doszło więc do naruszenia artykułu 8 Konwencji.

Skarżący domagał się 10 tys. euro z tytułu szkody niemajątkowej. Trybunał przyjął, że w okolicznościach sprawy stwierdzenie naruszenia stanowi samo w sobie wystarczające zadośćuczynienie za jakąkolwiek szkodę niematerialną poniesioną przez wnioskodawcę.

W niniejszej sprawie zdanie odrębne złożył sędzia Krzysztof Wojtyczek, przedstawiciel Polski w Trybunale, wskazując, że podejście przyjęte przez większość sędziów (6) opiera się na domniemanym założeniu, że postępowanie przed ETPC oparte jest o zasady kontradyktoryjności w połączeniu z ograniczoną rolą Trybunału, który powinien orzekać na podstawie argumentów stron i powstrzymać się od ustalenia odpowiednich elementów sprawy z urzędu.

W ocenie sędziego Wojtyczka należało ocenić, czy sporny środek (zakaz zapuszczania brody) miał uzasadniony cel, tymczasem większość sędziów uważa, że w każdym razie nie było to konieczne w społeczeństwie demokratycznym.

Takie podejście według sędziego Wojtyczka budzi zastrzeżenia metodologiczne, ponieważ istnienie uzasadnionego celu jest jednym z warunków oceny proporcjonalności. Proporcjonalność może być oceniana wyłącznie w świetle zamierzonych celów. Jeśli nie ma uzasadnionego celu to ocena proporcjonalności staje się bezcelowa.

Dr Marcin Mazur, Zastępca Dyrektora Zespołu do spraw Wykonywania Kar w Biurze RPO

Wyrok winien być uważnie przeanalizowany przez polskie władze, bowiem w myśl art. 116a pkt 9 Kodeksu karnego wykonawczego skazanemu nie wolno zmieniać wyglądu zewnętrznego w sposób utrudniający identyfikację, w szczególności poprzez zgolenie lub zapuszczenie przez skazanego włosów, brody lub wąsów albo zmianę ich koloru, chyba że uzyska na to zgodę dyrektora zakładu karnego.

W doktrynie podkreśla się, że zakaz wymieniony w pkt 9 art. 116a k.k.w. nie jest bezwzględny. Według prof. Stefana Lelentala „zgoda dyrektora zakładu karnego na zmianę wyglądu zewnętrznego skazanego może być wyrażona tylko wówczas, gdy nie utrudni to identyfikacji skazanego”. W świetle regulacji normatywnej i wyrażonego poglądu, należy postawić pytanie, w jakiej sytuacji zgolenie lub zapuszczenie przez skazanego włosów, brody lub wąsów albo zmiana ich koloru nie utrudni identyfikacji skazanego? Wydaje się, iż obecnie o fakcie czy zmiana wyglądu utrudni identyfikację skazanego, dyrektor rozstrzyga w oparciu o pełną uznaniowość. Na tle wyroku ETPC w sprawie Birzietis v. Litwa obecne regulacje polskie mogą budzić wątpliwości, co do ich nadmiernej ingerencji w prawo do prywatności. Wyrok ten, nie ma dla Polski charakteru wiążącego, ale powinien stanowić swego rodzaju rekomendacje, wskazując linię orzeczniczą Trybunału w kontekście określonego zagadnienia.