Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Sąd Najwyższy rozpoznawał dzisiaj pytanie prawne Rzecznika Praw Obywatelskich na temat przesłanek wznowienia postępowania karnego.

Chodzi o jedną z możliwości wzruszenia prawomocnego wyroku w prawie karnej, która występuje w polskim systemie prawnym. Wniosek o wznowienie postępowania musi spełnić określone wymogi (przesłanki) formalne i materialne. Pytanie prawne Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczy jednej z nich. Dokładnie rzecz ujmując tego, czy wniosek o wznowienie postępowania, w którym wskazano, inne niż wyrok skazujący, orzeczenie zapadłe w postepowaniu karnym, w którym to orzeczeniu brak jest ustalenia, że w związku z postępowaniem karnym, którego dotyczy wniosek o wznowienie, dopuszczono się przestępstwa mającego wpływ na treść orzeczenia kończącego to postępowanie, spełnia warunki formalne stawiane dla wniosków o wznowienie.

Dobrym przykładem obrazującym prawidłową wykładnie przepisów o wznowieniu jest wyrok z dnia 8 lutego 2011 r., sygn. WO 1/11, LEX nr 1144767, w  ramach którego Sąd Najwyższy przyjął, że skoro w rozpoznawanej sprawie, w związku z postępowaniem prowadzonym w latach 1952-1953, dopuszczono się przestępstwa, które miało ewidentny wpływ na treść orzeczenia, czyn stanowiący to przestępstwo nie może zaś być ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym z powodu określonego w art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k. (gdyż nastąpiło już przedawnienie karalności), to zostały spełnione przesłanki niezbędne do wznowienia postępowania, o których mowa w art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 541 k.p.k.

Nie rzadko w orzeczeniach kończących postępowanie karne stwierdza się tylko, że z przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 5-11 k.p.k. lub w art. 22 k.p.k. (przykładowo takich jak przedawnienie karalności i śmierć oskarżonego), postępowanie należy umorzyć (lub zawiesić - vide art. 22 k.p.k.) i tym samym wyrok w sprawie nie może zostać wydany. Jednocześnie nie ustala się czy faktycznie doszło do popełnienia przestępstwa. Orzeczenia takie nie rzadko nie przesądzają o tym, czy do przestępstwa w ogóle doszło, a wskazują tylko, że postępowanie karne w sprawie nie może się dalej toczyć.

Rzecznik Praw Obywatelskich kwestionuje prawidłowość poglądu wyrażonego m. in. w uzasadnieniu postanowieniu z dnia 16 stycznia 2018 r., sygn. V KO 83/17, LEX nr 2425910, że przepisy zamieszczone w art. 541 k.p.k. nie uprawniają do ubiegania się o wznowienie postępowania, przy braku ustalenia przez organ procesowy w orzeczeniu innym, niż prawomocny wyrok skazujący, że sprawca popełnił czyn o znamionach przestępstwa.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, powołanie się na tego typu orzeczenie, inne niż wyrok skazujący, w ramach wniosku o wznowienie postępowania powinno uprawniać stronę do wszczęcia postępowania o wznowienie postępowania. Ewentualne nieuwzględnienie takiego wniosku o wznowienie postępowania winno opierać się na przyjęciu, że wnioskodawca nie dał zadość spoczywającemu na nim ciężarowi udowodnienia, że przestępstwo mające wpływ na orzeczenie będące przedmiotem wniosku, rzeczywiście wystąpiło.

Komunikat Sądu Najwyższego po posiedzeniu

W dniu 26 maja 2020 r. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów po rozpoznaniu w Izbie Karnej zagadnienia prawnego w sprawie o sygn. I KZP 12/19, podjął uchwałę następującej treści:

Wniosek o wznowienie postępowania oparty na podstawie z art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k. spełnia wymogi formalne wskazane w art. 541 § 2 k.p.k., jeżeli wskazuje na prawomocny wyrok skazujący za popełnienie przestępstwa w związku z postępowaniem objętym wznowieniem postępowania albo jeżeli w swojej treści wskazuje na orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym, stwierdzające niemożność wydania wyroku skazującego z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3-11 k.p.k. lub w art. 22 k.p.k. W tym ostatnim wypadku we wniosku muszą być jednak przywołane okoliczności świadczące o dopuszczeniu się przestępstwa w związku z postępowaniem, jeżeli takich okoliczności nie zawiera w swojej treści wskazane orzeczenie.

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne przedstawione przez Rzecznika Praw Obywatelskich:

"Czy wniosek o wznowienie postępowania oparty na podstawie z art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 541 § 1 i 2 k.p.k., wskazujący na orzeczenie zapadłe w postępowaniu karnym, w którym brak jest ustalenia, że został popełniony czyn, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k., a stwierdzające, że z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 5 -11 k.p.k. lub w art. 22 k.p.k. zachodzi brak możliwości dokonania takiego ustalenia i zapadnięcia wyroku skazującego, spełnia wymagania formalne wniosku o wznowienie postępowania inicjującego to postępowanie, w tym postępowanie dowodowe w przedmiocie tego, czy został popełniony czyn, o którym mowa w art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k.?".

Uzasadniając swoje stanowisko Sąd Najwyższy argumentował, iż „przyjęcie stanowiska (…), w myśl którego wykazywanie przed sądem rozpoznającym wniosek o wznowienie, że doszło do popełnienia przestępstwa byłoby wykluczone w przypadku braku prawomocnego wyroku skazującego lub braku stwierdzenia w treści postanowienia o odmowie wszczęcia, umorzeniu lub zawieszeniu postępowania, faktu dopuszczenia się przestępstwa, istotnie ograniczyłoby uprawnienie stron do ubiegania się o wznowienie postępowania. Uprawnienie takie stanowi natomiast ważną część obywatelskiego prawa do sądu i rzetelnego procesu sądowego. Przyjęcie tak rygorystycznego stanowiska doprowadziłoby nadto do niezasadnego zróżnicowania wnioskujących o wznowienie postępowania propter falsa. Część z nich, dysponując postanowieniem, w którym potwierdzono fakt dopuszczenia się przestępstwa mogłaby domagać się wznowienia, część zaś, w przypadku postępowań, w których do odmowy wszczęcia lub umorzenia doszło z obiektywnych, niezależnych od stron przyczyn (np. śmierć sprawcy) i faktu dopuszczenia się przestępstwa w postanowieniu nie potwierdzono, byłaby pozbawiona możliwości ubiegania się o wznowienie.”

Warunek formalny wniosku na podstawie art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k. będzie zatem spełniony wtedy, gdy wnioskodawca w warunkach określonych w art. 541 § 2 k.p.k. wskaże przestępstwo związane z postępowaniem oraz okoliczności potwierdzające fakt jego popełnienia. W toku postępowania o wznowienie rzeczą sądu będzie wyeliminowanie sytuacji, w których wnioski takie byłyby gołosłowne lub wykorzystywane instrumentalnie.

Jednocześnie Sąd zaznaczył, iż „warunek określony w art. 541 § 1 k.p.k., dotyczący wskazania orzeczenia stanowiącego przeszkodę do wydania wyroku skazującego, nie zawiera wymogu stwierdzenia przestępstwa w treści tego orzeczenia. Skoro przepis ten w istocie swej odnosi się do sytuacji wyjątkowej, to nie powinno się tego wyjątku interpretować rozszerzająco i domagać się potwierdzenia faktu popełnienia przestępstwa w samej treści postanowienia, choćby było to rozwiązanie pragmatyczne, biorąc pod uwagę realia postępowań o wznowienie i praktykę przyjmowaną przez niektórych wnioskodawców. Pamiętać przy tym trzeba, że to na nich spoczywa ciężar wykazania faktu dopuszczenia się przestępstwa”.

II.510.769.2019