Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatel musi się spieszyć, jeśli chce w trybie karnym wystąpić o odszkodowanie i zadośćuczynienie od Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie, aresztowanie lub zatrzymanie
• Prawo przewiduje bowiem roczny termin przedawnienia takich roszczeń - co w ocenie RPO narusza standardy Konstytucji
• Tymczasem w procedurze cywilnej obowiązuje trzyletni okres przedawnienia podobnych roszczeń
• Według Rzecznika przedawnienie powinno generalnie wynosić trzy lata - niezależnie, czy sprawiedliwości dochodzi się  na gruncie prawa karnego, cywilnego, czy też administracyjnego  

Art. 77 Konstytucji stanowi: „Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw”. Zasady dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie reguluje rozdział 58 Kodeksu postępowania karnego. Art. 555 Kpk przewiduje roczny termin przedawnienia tych roszczeń. Liczy się on od uprawomocnienia się orzeczenia (w przypadku uniewinnienia),  od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie (w przypadku tymczasowego aresztowania) oraz od daty zwolnienia (w przypadku zatrzymania).

- W moim przekonaniu roczny termin przedawnienia roszczeń o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, jest nieproporcjonalnie krótki, przez co narusza standardy konstytucyjne, w szczególności z art. 77 ust. 1 w związku  z art. 32 ust. 1 Konstytucji; a także z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji  - uważa Adam Bodnar.

Przypomniał, że wprawdzie Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 11 października 2012 r. (sygn. SK 18/10) uznał roczny okres przedawnienia roszczeń od Skarbu Państwa w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania za zgodny z art. 41 ust. 5 Konstytucji. Kontrola ta ograniczyła się jednak wyłącznie do zarzutów sformułowanych w skardze konstytucyjnej. TK nie rozważył natomiast licznych argumentów pisma RPO z 8 czerwca 2011 r. , przemawiających za niezgodnością art. 555 Kpk z Konstytucją. Trybunał uznał bowiem, że „udział RPO w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej nie może służyć naprawieniu braków formalnych i merytorycznych tej skargi”. Ponieważ autor skargi jako wzorzec kontroli powołał jedynie art. 41 ust. 5 Konstytucji (a postępowanie w odniesieniu do innych artykułów Konstytucji umorzono), TK nie zbadał argumentów ze stanowiska RPO. Sugerował on wtedy niezgodność art. 555 Kpk z art. 77 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji, a także z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W ocenie Adama Bodnara argumenty te nadal są aktualne. Zgodnie z orzecznictwem TK art. 77 ust. 1 daje gwarancję, że ekonomiczny skutek błędów czy pomyłek organów władzy publicznej nie będzie obciążał osoby poszkodowanej. Przenosi to ciężar ryzyka nieprawidłowego i szkodliwego dla obywateli działania władzy publicznej z jednostki na państwo.

Urzeczywistnienie konstytucyjnych gwarancji odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem działania władzy publicznej w związku z prowadzonym postępowaniem karnym następuje na gruncie rozdziału 58 Kpk. Z kolei zgodnie z art. 4421 Kodeksu cywilnego roszczenie osoby poszkodowanej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem trzech lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie. Dotyczy to np. roszczeń  za szkodę wywołaną przez niezgodne z prawem orzeczenie sądu karnego spoza art. 552 Kpk. (m.in. nieprawidłowe zastosowanie środka zapobiegawczego innego niż tymczasowe aresztowanie). Kodeks cywilny pozwala też poszukiwać odpowiedzialności Skarbu Państwa za niewłaściwe wykonanie kary pozbawienia wolności bądź tymczasowego aresztowania.

Art. 32 ust. 1 Konstytucji, wyznaczający standard równości, w odniesieniu do art. 77 ust. 1 zezwalałby na modyfikację przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa za bezprawne lub niesłuszne działania w sferze orzeczniczej w stosunku do innych rodzajów odpowiedzialności; ustawodawca mógł także, w pewnych ramach, uregulować odmienny tryb dochodzenia roszczeń. Jednak cechą istotną jest szkoda wskutek działań orzeczniczych organów władzy publicznej i pod tym kątem należy ocenić zgodność art. 555 Kpk z art. 77 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Rzecznik wskazał, że roczny termin przedawnienia z art. 555 Kpk nie spełnia przesłanki  racjonalności, jeśli chodzi o zróżnicowanie podmiotów podobnych. Jeżeli celem art. 555 Kpk jest mobilizacja wierzyciela do niezwłocznej realizacji roszczeń, a także sprawne rozstrzygnięcie o konsekwencjach nieprawidłowości w postępowaniach karnych, to nie sposób wskazać, aby wartości te miały zasadniczo inne znaczenie niż te wobec osób pokrzywdzonych wadliwą decyzją administracyjną, orzeczeniem sądu cywilnego, sądu administracyjnego, bądź także karnego.

Według Rzecznika zróżnicowanie terminów przedawnienia w zależności od tego, czy szkodliwe działanie władzy publicznej jest oceniane w drodze postępowania karnego, cywilnego czy administracyjnego, ma charakter przypadkowy, który wynika z historycznej genezy odszkodowawczej Kpk. Nie ma powodu by wobec osób realizujących roszczenie z art. 77 ust. 1 Konstytucji nie obowiązywał równy standard gwarancji materialnoprawnych, niezależnie, czy roszczenie jest dochodzone na gruncie prawa karnego, cywilnego czy administracyjnego – podkreśla Adam Bodnar.

W jego ocenie art. 555 K.p.k. narusza też konstytucyjne prawa majątkowe (art. 64 ust.2 Konstytucji), przez nadmierne ograniczenie prawa majątkowego do odszkodowania, a także zróżnicowanie praw majątkowych tej samej kategorii. Zdaniem Rzecznika roszczenia wobec działań władzy publicznej w zakresie działań sądów powszechnych i administracyjnych należą do praw tej samej kategorii jak cywilnoprawne prawa majątkowe. Terminy przedawnienia muszą być odpowiednio wyważone, by wierzyciel miał odpowiedni czas na wniesienie sprawy do sądu.

Dlatego RPO uważa, że trzyletni termin przedawnienia roszczeń o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie - przyjęty przez ustawodawcę w okresie od 1 lipca 2015 r. do 14 kwietnia 2016 r. - zapewniał realną możliwość korzystania z prawa do wyrównania szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Ujednolicił on kwestię przedawnienia, przyjmując rozwiązanie z art. 4421 Kc. 

Powrót do trzyletniego terminu przedawnienia w tych sprawach postuluje doktryna prawa. Łagodziłoby to restrykcyjne podejście sądów i umożliwiałoby skuteczniejsze dochodzenie odpowiedzialności Skarbu Państwa. Przyczyniłoby się też do ujednolicenia terminów karnych i cywilnych, co kształtowałoby zaufanie obywateli do państwa. Nie dezorientowałoby ponadto tych wnioskodawców, którzy nie korzystają z pomocy profesjonalnego pełnomocnika.

Adam Bodnar wystąpił do ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry o analizę problemu.

II.513.1.2016