Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Podczas wizytacji jednostek penitencjarnych przedstawiciele Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur są niekiedy poddawani szczegółowym kontrolom Służby Więziennej 
• Jeden z dyrektorów więzień uznał np., że ustawa o SW wyłącza obowiązek kontroli pobieżnej i osobistej wyłącznie wobec Rzecznika Praw Obywatelskich, a inne osoby reprezentujące RPO mogą być poddawane kontroli, w tym osobistej
• Przepis ten należy jednak odczytywać w połączeniu z innymi regulacjami funkcjonowania urzędu RPO. Stosuje się go zatem do osoby piastującej urząd RPO, jego Zastępców oraz innych pracowników upoważnionych do działania w imieniu Rzecznika, w tym przedstawicieli KMPT
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Wojciech Brzozowski występuje do dyrektora generalnego SW płk. Andrzeja Pecki o wydanie wytycznych, które ujednolicą praktykę funkcjonariuszy SW 

Powodem wystąpienia są rozbieżności w praktyce postępowania funkcjonariuszy Służby Więziennej wobec przedstawicieli Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur w czasie wejścia na teren jednostek penitencjarnych. Co do zasady współpraca między KMPT a SW przebiega bez zakłóceń. Wizytujący są zazwyczaj sprawnie wpuszczani, a funkcjonariusze wykazują się profesjonalizmem i kulturą osobistą. Odnotowano jednak również przypadki zachowań niewłaściwych. Poziom rozbieżności jest na tyle duży, że wymaga zajęcia stanowiska Dyrektora Generalnego SW dla ujednolicenia praktyki.

W części jednostek funkcjonariusze całkowicie odstępowali od jakiejkolwiek kontroli wizytujących. Przełożeni informowali podległych funkcjonariuszy, że wizytujący nie podlegają kontroli, wobec czego mogli oni swobodnie wejść na teren jednostek. W innych przypadkach przedstawiciele KMPT byli poddawani kontroli pobieżnej, która polegała na przejściu przez bramkę bezpieczeństwa, sprawdzeniu odzieży wierzchniej przy wykorzystaniu ręcznego wykrywacza metali oraz przekazaniu posiadanych przedmiotów do przeskanowania.

Odnotowano jednak również przypadki bardziej inwazyjnych form kontroli, m.in. ręcznym przeszukaniu toreb, dokładnej inspekcji przedmiotów w nich czy opróżnienia kieszeni. 

W czasie wizytacji Oddziału Zewnętrznego w Środzie Wielkopolskiej Zakładu Karnego w Gębarzewie w sierpniu 2024 r. wizytujący zostali poddani kontroli polegającej na przejściu przez bramkę bezpieczeństwa, sprawdzeniu odzieży wierzchniej przy wykorzystaniu ręcznego wykrywacza metali oraz konieczności przekazania wnoszonych przedmiotów do sprawdzenia skanerem. Przy opuszczaniu jednostki funkcjonariusze zażądali okazania zawartości toreb. Jako że znajdowały się w nich notatki i dokumenty będące nośnikiem poufnych informacji, istniało ryzyko ujawnienia ich treści. Z tego też względu przedstawiciele KMPT odmówili ich okazania, powołując się na art. 18 ust. 2 pkt 4 ustawy o Służbie Więziennej.

Obecny przy czynnościach zastępca dyrektora Zakładu Karnego w Gębarzewie wydał polecenie odstąpienia funkcjonariuszy od jej realizacji, jednak stwierdził, że jego zdaniem ustawa o Służbie Więziennej wyłącza obowiązek przeprowadzenia kontroli pobieżnej i osobistej wyłącznie wobec Rzecznika Praw Obywatelskich. W jego ocenie wszystkie inne osoby reprezentujące urząd Rzecznika mogą być poddawane kontroli, w tym kontroli osobistej. 

Przedstawiciele KMPT odnotowali ponadto przypadki żądania od nich okazania przy wejściu do jednostek dowodów osobistych, mimo posiadania przez nich dokumentów poświadczających urzędowy charakter wykonywanych czynności - upoważnień do przeprowadzenia wizytacji miejsc zatrzymań w rozumieniu OPCAT oraz legitymacji służbowych ze zdjęciem.

Problemem jest też czas oczekiwania na wejście na teren jednostek penitencjarnych. W niektórych przypadkach przedstawiciele KMPT byli obsługiwani bez zbędnej zwłoki, przed innymi osobami (np. oczekującymi na widzenie osoby osadzonej). Zdarzało się jednak, gdy wizytujący musieli długo czekać, z uwagi na obsługę osób starających się o widzenie lub kontrolę uczestników wycieczki (mimo sygnalizowania urzędowego charakteru swojej wizyty). Uniemożliwiło to rozpoczęcie czynności bez zbędnej zwłoki, ograniczało czas wizytacji i mogło rzutować na jej efektywność. Tymczasem możliwość niezwłocznego przystąpienia do czynności służbowych przez przedstawicieli KMPT jest ściśle powiązana z niezapowiedzianym charakterem wizytacji, uniemożliwia bowiem podjęcie działań służących tuszowaniu ewentualnych nieprawidłowości.

ZRPO Wojciech Brzozowski przypomina, że Rzecznik realizuje swoje zadania przy pomocy Biura RPO. Kodeks karny wykonawczy stanowi, że Rzecznik lub osoba przez niego upoważniona ma prawo wstępu w każdym czasie, bez ograniczeń, do zakładów karnych, aresztów śledczych i innych miejsc, w których przebywają osoby pozbawione wolności, oraz poruszania się po ich terenie.

Przepis ustawy o Służbie Więziennej zwalnia od poddania się kontroli pobieżnej i kontroli osobistej Rzecznika Praw Obywatelskich. Przepis ten należy jednak odczytywać w połączeniu z innymi przepisami prawa regulującymi funkcjonowanie urzędu RPO. Ma on więc zastosowanie do osoby piastującej urząd Rzecznika, jego zastępców oraz innych pracowników Biura RPO upoważnionych do działania w imieniu Rzecznika (w tym przedstawicieli Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur).

Zadania RPO co do przeciwdziałania torturom wykonuje wyodrębniony zespół KMPT, działający z upoważnienia i w imieniu Rzecznika i korzystający z przysługujących mu z mocy prawa uprawnień. Pracownicy KMPT powinni mieć więc możliwości wstępu na teren jednostki penitencjarnej, bez poddawania ich kontroli.

Z uwagi na odnotowane utrudnienia ZRPO Wojciech Brzozowski zwraca się do DG SW o wydanie wytycznych, które ujednolicą praktykę funkcjonariuszy SW wobec przedstawicieli KMPT w czasie wejścia na teren jednostek penitencjarnych i ich opuszczania.

KMP.571.21.2024