Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynął wniosek w sprawie problemów z uzyskaniem orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego dla uczniów, u których zdiagnozowano zaburzenia hiperkinetyczne, w tym hiperkinetyczne zaburzenia zachowania (ADHD) 
• Zastępca RPO Valeri Vachev pisze w tej sprawie do podsekretarz stanu w Ministerstwa Edukacji Narodowej Izabeli Ziętki
• AKTUALIZACJA 5.08.2024: W MEN trwają prace nad kompleksową zmianą systemu wsparcia dzieci i uczniów o różnym poziomie funkcjonowania, w tym dzieci z zespołem ADHD, które powinno być udzielane w koordynacji z innymi sektorami - głosi obszerna odpowiedź (całość w załączniku)  

Rzecznik otrzymał wniosek w sprawie uczniów, u których zdiagnozowano zaburzenia hiperkinetyczne, w tym hiperkinetyczne zaburzenia zachowania (ADHD). W opinii wnioskodawczyni obecne uregulowania wsparcia uczniów z tej grupy w procesie edukacji nie odpowiadają ich szczególnym potrzebom. 

Podkreślono brak możliwości uzyskania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego dla tych uczniów. Mogą oni uzyskać orzeczenie o zagrożeniu niedostosowaniem społecznym lub orzeczenie o niedostosowaniu społecznym. Niemniej jednak, możliwość ta obejmuje wyłącznie część uczniów, m.in. w przypadkach, w których ADHD występuje wraz z inną szczególną potrzebą edukacyjną. W pozostałych przypadkach można ubiegać się o opinię dokumentującą diagnozę hiperkinetycznego zaburzenia zachowania. Zdaniem wnioskodawczyni dokument ten nie uprawnia jednak do  odpowiedniego wsparcia.

Wskazano również na konsekwencje braku możliwości uzyskania przez ucznia z ADHD orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego - wykaz subwencji nie zawiera hiperkinetycznego zaburzenia zachowania (ADHD). Oznacza to, że wyłącznie w przypadku, gdy uczeń z ADHD uzyska orzeczenie o zagrożeniu niedostosowaniem społecznym lub orzeczenie o niedostosowaniu społecznym, placówka edukacyjna będzie miała możliwość uzyskania dodatkowych środków na dostosowanie procesu edukacji do szczególnych potrzeb ucznia. 

Wątpliwości wnioskodawczyni budzi również wysokość subwencji. Na tle kwot możliwych do uzyskania dla uczniów  z orzeczeniami wydanymi z uwagi na inne szczególne potrzeby, kwota subwencji przysługująca wyłącznie części uczniów z ADHD nie pozwala na wprowadzenie adekwatnych do potrzeb rozwiązań.

Z informacji RPO wynika, że kwestia edukacji uczniów z ADHD było przedmiotem petycji kierowanych przez środowisko, była też tematem spotkań z przedstawicielami organizacji społecznych. Potrzeba zapewnienia wsparcia uczniom z ADHD została również dostrzeżona w interpelacji z 4 kwietnia 2024 r.

Art. 70 Konstytucji RP przyznaje każdemu prawo do nauki oraz zobowiązuje władze publiczne do zapewnienia obywatelom powszechnego i równego dostępu do wykształcenia. A na podstawie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, Polska zobowiązała się do zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do wykształcenia bez dyskryminacji i na zasadach równych szans.

W świetle zaś preambuły Prawa oświatowego szkoła powinna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności. Zgodnie z ustawą system oświaty zapewnia m.in. możliwość pobierania nauki przez dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami, zgodnie z ich indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami. Zadaniem państwa jest zapewnienie systemu, który będzie zmierzał do pełnego rozwoju potencjału ucznia, talentów i kreatywności, a także zdolności przy pełnym wykorzystaniu jego możliwości, a podejmowane działania powinny gwarantować, że osoby z niepełnosprawnościami nie będą wykluczone z powszechnego systemu edukacji z powodu niepełnosprawności.

ZRPO zwraca się do MEN o stanowisko. Prosi zwłaszcza o wskazanie, czy analizowano kwestię umożliwienia uzyskiwania przez uczniów z ADHD orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego wyłącznie na podstawie diagnozy stwierdzającej hiperkinetyczne zaburzenia zachowania oraz czy zbadano kwestię dostosowania wysokości subwencji do kosztów zwiększenia dostępności procesu edukacji dla uczniów z ADHD.

Odpowiedź Izabeli Ziętki, podsekretarz stanu w MEN

(..) W MEN trwają prace nad kompleksową zmianą systemu wsparcia dzieci i uczniów o różnym poziomie funkcjonowania, w tym dzieci z zespołem ADHD, które powinno być udzielane w koordynacji z innymi sektorami (zdrowia, pomocy społecznej, pomocy rodzinie).

Celem jest wdrożenie rozwiązań, które różnicują wsparcie na podstawie rzeczywistych, indywidualnych potrzeb dzieci i uczniów. Projektowany model oceny potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz ustalania na tej podstawie adekwatnych form wsparcia i finansowania tego wsparcia (określony pojęciem „oceny funkcjonalnej”), będzie oparty na modelu biopsychospołecznym. W ww. modelu funkcjonowanie dziecka/ucznia rozumiane jest jako wynik interakcji pomiędzy jego indywidualnymi cechami (stan zdrowia, możliwości psychofizyczne) a środowiskiem, w jakim dziecko uczy się i wychowuje.

Tym samym w ocenie przyczyn trudności w rozwoju i uczeniu się dziecka oraz planowaniu działań, które te problemy rozwiążą, uwzględnia się zarówno jego stan zdrowia i możliwości, jak i zasoby i bariery oraz zasoby w środowisku, które wpływają na funkcjonowanie dziecka. Informacja o rozpoznaniu medycznym wg Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD) czy niepełnosprawności danego dziecka jest w ocenie funkcjonalnej jedną, ale nie jedyną z danych, uwzględnianych w analizie służącej zrozumieniu problemu w funkcjonowaniu dziecka oraz ustaleniu sposobów rozwiązania tego problemu. Istotne jest tu także zebranie informacji na temat tego jak uczeń, w tym uczeń z danym rozpoznaniem medycznym lub stwierdzoną niepełnosprawnością, funkcjonuje w swoim środowisku szkolnym, a także jak to środowisko wpływa na jego funkcjonowanie (np. czy występują bariery utrudniające mu uczenie się takie jak niedostosowane materiały edukacyjne, niedostosowane metody pracy, problemy z komunikacją w grupie rówieśniczej itp.). Taka analiza pozwoli na adresowanie trafnych form wsparcia, które kierowane będzie do ucznia lub środowiska szkolnego lub rodzinnego.

(...) Aktualnie trwa analiza wyników projektów zakończonych w 2023 r. i 2024 r. pod kątem przygotowania propozycji przepisów oraz kolejnych działań wspierających szkoły, które już obecnie realizują zadania w zakresie kształcenia i udzielania wsparcia dzieciom i uczniów przejawiającym różne potrzeby rozwojowe i edukacyjne, w tym uwarunkowane ADHD. Analizowane są również postulaty i propozycje, które wpływają do MEN od obywateli, instytucji, organizacji pozarządowych, dyrektorów i nauczycieli przedszkoli, szkół i placówek oraz rodziców. Projekty zmian legislacyjnych zawierające proponowane terminy daty wejścia w życie poszczególnych przepisów, zostaną poddane uzgodnieniom międzyresortowym i konsultacjom społecznym.

W odniesieniu do kwestii szkoleń dla nauczycieli oraz pracowników placówek oświatowych, w szczególności psychologów szkolnych pracujących z dziećmi/uczniami m. in. z ADHD, należy wskazać, że wiedzę i umiejętności w zakresie zapewniania odpowiedniego do zróżnicowanych potrzeb uczniów przebiegu procesu kształcenia oraz udzielania im pomocy psychologiczno-pedagogicznej, nauczyciele nabywają w trakcie kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela , a następnie rozwijają w ramach doskonalenia zawodowego . Wsparcie w zakresie doboru odpowiednich metod pracy i form wsparcia dziecka mogą uzyskać ze strony doradców metodycznych , jak również pracowników publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych.

Środki na dofinansowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli wyodrębnia się w budżetach organów prowadzących szkoły. Dyrektorzy szkół są zobowiązani do określania w każdym roku potrzeb nauczycieli w zakresie doskonalenia zawodowego. Organ prowadzący ma obowiązek do dnia 31 stycznia każdego roku opracować na każdy rok - uwzględniając ww. wnioski dyrektorów szkół - plan dofinansowania doskonalenia zawodowego nauczycieli ze środków wyodrębnionych na ten cel.

Nauczyciele, w tym nauczyciele specjaliści, mogą korzystać ze szkoleń i działań, których celem jest podnoszenie ich kompetencji zawodowych oferowanych przez placówki doskonalenia nauczycieli, w tym centralną placówkę doskonalenia nauczycieli jaką jest ORE. Oferta doskonalenia obejmuje m. in. rozpoznawanie uczniów z problemami psychologicznymi, wsparcie psychologiczno-pedagogiczne oraz prowadzenie skutecznych interwencji kryzysowych. (...)

W odniesieniu do kwestii dostosowania subwencji do kosztów zwiększenia dostępności procesu edukacji dla uczniów z ADHD uprzejmie wyjaśniam, że zapewnienie finansowania realizacji, wynikających z przepisów prawa, zadań przedszkola, szkoły lub placówki potrzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów, należy do kompetencji organu prowadzącego daną jednostkę systemu oświaty.

Jednostka samorządu terytorialnego jest zobowiązana do finansowania (dotowania) szkół zgodnie z zasadami przyjętymi w ustawie z dnia 14 grudnia 2016 r. r. − Prawo oświatowe18, natomiast – zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych19 – środki niezbędne na realizację zadań oświatowych zagwarantowane są w dochodach jednostek samorządu 18 Dz. U. z 2024 r. poz. 737. 19 Dz.U. z 2023 r. poz. 1400 i 2005. 10 terytorialnego. Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są: dochody własne, subwencje ogólne (w tym część oświatowa tej subwencji) oraz dotacje z budżetu państwa 20. Żaden z przepisów nie wskazuje, ani też nie zapewnia, że subwencja z budżetu państwa ma pokrywać w całości wydatki oświatowe jednostek samorządu terytorialnego (w tym wydatki związane z kształceniem specjalnym uczniów). Stanowi ona jedno ze źródeł finansowania tych zadań, obok innych dochodów jednostek samorządu terytorialnego, w szczególności dochodów własnych.

Aktualnie sposób finansowania zadań oświatowych jest powiązany ze swobodą jednostek samorządu terytorialnego w kształtowaniu polityki oświatowej na swoim terenie. Samorządy kierują się własnymi kryteriami podziału środków budżetowych na poszczególne szkoły i placówki, w szczególności mogą uwzględnić lokalne uwarunkowania i specyfikę poszczególnych szkół (np. liczbę uczniów, stopnie awansu zawodowego nauczycieli). Samorządy terytorialne, prowadząc (dotując) szkoły i placówki, działają w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, w tym finansową. W każdym samorządzie faktyczne skutki realizacji zadań oświatowych są efektem samodzielnego stosowania przepisów. W związku z powyższym wagi subwencji nie pokrywają 100 % kosztów kształcenia. Przy określaniu wag dla uczniów z obszaru kształcenia specjalnego nie zakładano, że w wyniku zastosowania w algorytmie jedynie kilku wag kwoty przeliczone odpowiednimi wagami w 100% pokryją koszty kształcenia każdego ucznia (koszty te mogą różnić się nawet w odniesieniu do uczniów tego samego rodzaju niepełnosprawności). Zakładano bowiem, że subwencja oświatowa w odróżnieniu od dotacji, nie musi odzwierciedlać faktycznych kosztów kształcenia i to jednostki samorządu terytorialnego dysponując zwiększonymi dochodami będą elastycznie zarządzały przekazanymi im środkami, uwzględniając występujące różnice w kosztach kształcenia pomiędzy szkołami wynikające z wielu szczegółowych przyczyn.

XI.7036.42.2023