Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatel powinien móc skutecznie zażalić się do sądu na bezprawne przeszukanie czy kontrolę osobistą, wraz z żądaniem przyznania za to odszkodowania lub zadośćuczynienia od danej służby
• Rzecznik Praw Obywatelskich od kilku lat upomina się o taką możliwość. Dziś bowiem zażalenie w takiej sprawie jest w istocie iluzoryczne, a  nowelizacje przepisów były niewystarczające dla ochrony konstytucyjnych praw  i wolności 
• Marcin Wiącek zwraca się o odpowiednie zmiany prawa do ministra finansów Andrzeja Domańskiego oraz ministra spraw wewnętrznych i administracji Tomasza Siemoniaka 
• AKTUALIZACJA 10.12.2024: MF zapowiada pogłębioną analizę zgłoszonych przez RPO problemów i wątpliwości celem wypracowania propozycji zmian zapewniających pełną implementację wyroku TK, w szczególności w zakresie podstawy prawnej zaskarżenia czynności przeszukania osoby i pouczenia osoby przeszukiwanej o prawie i zasadach zaskarżenia. 
• AKTUALIZACJA 20.12.2024: Wpłynęła także obszerna, szczegółowa odpowiedź MSWiA (w załączniku)

W zainteresowaniu RPO pozostaje kwestia właściwego wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 14 grudnia 2017 r. (sygn. akt K 17/14). W tej sprawie, wszczętej z wniosku RPO VII kadencji, TK uznał, że przepisy ustaw regulujących działania służb mundurowych co do kontroli osobistej (przeszukania) są niezgodne z Konstytucją - w zakresie, w jakim nie określają jej granic (art. 41 ust. 1 i art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji) i nie przewidują zaskarżenia do sądu (art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji). 

Nowelizacja z 2018 r., będąca skutkiem wyroku, dokonała częściowo zmian, adaptując - z modyfikacjami - rozwiązania wcześniej przewidziane w rozporządzeniu Rady Ministrów z 29 września 2015 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów. Chodziło  m.in. o określenie w art. 15 ust. 1 pkt 5 u.o.P. przesłanek i zasad kontroli osobistej, składających się na nią czynności oraz uprawnień osoby kontrolowanej, w tym wprowadzonego zażalenia do sądu. Odpowiednich modyfikacji dokonano również w pozostałych, zaskarżonych ustawach dot. poszczególnych służb, choć nie zawsze konsekwentnie.

W związku z brakiem podjęcia wystarczających działań legislacyjnych, celem pełnej implementacji wyroku TK, Rzecznik skierował trzy wystąpienia. Pierwsze, z 17 stycznia 2018 r. do Ministra Finansów, zainicjowano z uwagi na umorzenie postępowania TK co do uchylonych przepisów ustawy o kontroli skarbowej. Dotyczyło ono nowych regulacji ustawy  o Krajowej Administracji Skarbowej, które nadal częściowo powielają uchybienia konstytucyjne, o jakich mowa w wyroku K 17/14. 

Drugie wystąpienie z 22 stycznia 2018 r. do MSWiA powtarzało zastrzeżenia wobec braku zaskarżalności kontroli osobistej i określenia jej zakresu w ustawie o Służbie Ochrony Państwa, uchwalonej już po wejściu w życie wyroku TK. Uwagi te uwzględniono w nowelizacji ustawy z 14 grudnia 2018 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw. 

Ostatnie wystąpienie z 19 czerwca 2020 r. do senackiej Komisji Ustawodawczej nie spotkało się dotychczas z odpowiedzią legislacyjną, mimo że wskazywało na przeoczenia ustawodawcy, których nie ustrzegł się on w nowelizacji z 2018 r. 

Kontrola osobista, tak jak kontrola celno-skarbowa, jest w literaturze traktowana jako czynność administracyjno-porządkowa , polegająca na kontrolowaniu i egzekwowaniu przestrzegania przepisów z zakresu działalności publicznej przez funkcjonariuszy różnych służb. Tymczasem, jak inne czynności poszukiwawcze, ingeruje ona w konstytucyjne prawa jednostki, co przy zachowaniu skuteczności, wymaga równocześnie ochrony jednostki przed nadmierną ingerencją w jej prawa i wolności. 

Warto powtórzyć za TK, że istnieje nierozerwalny związek między zakresem ustawowego unormowania czynności funkcjonariuszy a prawidłowością i skutecznością sądowej weryfikacji legalności ich działań. Brak doprecyzowania reguł ingerencji w konstytucyjnie chronione dobra osobiste człowieka może prowadzić do nadużyć służb i arbitralności oceny legalności konkretnej ingerencji. A przepisy ustawy o KAS nie były przedmiotem kontroli TK, bo ustawa została uchwalona już po złożeniu wniosku. Także ta regulacja nie ustrzegła się częściowo uchybień wskazanych w wyroku TK. Dlatego RPO zwraca uwagę na kwestie wymagające interwencji.

W obszernych pismach do obu ministrów RPO przedstawia  szczegółową argumentację prawno-konstytucyjną. Konkluzja jest stwierdzenie, że nie można podzielić tezy, by aktualnie obowiązujące przepisy w pełni realizowały wyrok TK z 14 grudnia 2017 r., gdyż ustawa o KAS, która miała to spowodować, dostarczyła kolejnych wątpliwości interpretacyjnych.

RPO zwraca się do obu ministrów o analizę opisanych problemów i rozważenie zainicjowania działań legislacyjnych celem pełnej implementacji wyroku TK i usunięcia pozostałych wątpliwości.

Odpowiedź Marcina Łobody, sekretarza stanu w MF, szefa Krajowej Administracji Skarbowej

Funkcjonariusze Służby Celno-Skarbowej, w szczególności pełniący służbę w komórkach realizacji, wykonują czynności zgodnie z obowiązującymi przepisami, w tym w szczególności z ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 37, z późn. zm.), ustawą z dnia 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz. U. z 2023 r. poz. 615, z późn. zm.), a w przypadku przeszukania osoby, o którym mowa w Pana wystąpieniu, stosownie do przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 lutego 2017 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności przez funkcjonariuszy Służby Celno- Skarbowej oraz współpracy Służby Celno-Skarbowej z Policją i Strażą Graniczną (Dz. U. poz. 386).

Funkcjonariusz Służby Celno-Skarbowej dokonujący przeszukania ma obowiązek przedstawić pouczenie osobie, wobec której dokonuje przeszukania, oraz wszelkie informacje o przysługujących tej osobie prawach i obowiązkach, w tym o prawie złożenia zażalenia na sposób przeprowadzenia tych czynności do prokuratora właściwego ze względu na miejsce ich przeprowadzenia, co wynika zarówno z przepisów Kodeksu postępowania karnego, jak również wspomnianego rozporządzenia Rady Ministrów.

Przywołany w wystąpieniu § 8 rozporządzenia Ministra Rozwoju i Finansów z dnia 22 lutego 2017 r. w sprawie warunków użycia urządzeń technicznych i psów służbowych podczas kontroli oraz sposobu przeprowadzania przeszukania osoby i rewizji bagażu podróżnego stanowi, że przeszukanie osoby należy traktować jako sprawdzenie odzieży osoby i jej podręcznych przedmiotów. Czynność przeszukania osoby opisana w tym przepisie znacząco ogranicza zakres czynności do jakich uprawniona jest Krajowa Administracja Skarbowa w porównaniu do innych służb ustawowo uprawnionych do dokonywania przeszukania osób, zatem ogólne powołanie się w art. 133 ust. 1 pkt 1 ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej na przepisy ustawy karnoprocesowej powinno zapewnić w adekwatny sposób kontrolę prawidłowości jej przeprowadzenia.

Niemniej przy najbliższej nowelizacji ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej zostanie uwzględniona propozycja zmiany art. 78 regulującego przeszukanie osoby w trakcie kontroli celno-skarbowej, polegająca na przeniesieniu materii przepisów § 8-10 rozporządzenia Ministra Rozwoju i Finansów z dnia 22 lutego 2017 r. w sprawie warunków użycia urządzeń technicznych i psów służbowych podczas kontroli oraz sposobu przeprowadzania przeszukania osoby i rewizji bagażu podróżnego. W ramach propozycji zmiany art. 78 ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej planuje się zatem ustawowe określenie przeszukania osoby oraz sposobu dokonywania tego przeszukania, w tym osoby w wieku poniżej 17 lat.

W konsekwencji proponowanej zmiany art. 78 ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej zaproponowana zostanie także zmiana art. 89 tej ustawy stanowiącego podstawę do wydania ww. rozporządzenia. Sposób przeprowadzenia przeszukania osoby zostanie bowiem określony w proponowanym art. 78 ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej.

Niezależnie od ww. propozycji zmian w ustawie o Krajowej Administracji Skarbowej uprzejmie informuję, że zostanie przeprowadzona pogłębiona analiza zgłoszonych przez Pana Rzecznika problemów i wątpliwości celem wypracowania propozycji zmian zapewniających pełną implementację ww. wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w szczególności w zakresie podstawy prawnej zaskarżenia czynności przeszukania osoby, o których mowa w art. 64 ust. 2 pkt 2 i art. 78 ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej, a także pouczenia osoby przeszukiwanej o prawie i zasadach zaskarżenia przeprowadzonej czynności przeszukania. 

II.519.344.2014