Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich proponuje rozszerzenie karalności stalkingu o stalking zbiorowy, obejmujący działania co najmniej trzech osób działających wspólnie i w porozumieniu albo w sposób rozproszony
• Taki nowy typ przestępstwa obejmowałby także cybernękanie
• Marcin Wiącek wystąpił w tej sprawie do ministra sprawiedliwości Waldemara Żurka 

Problematyka przestępstwa stalkingu często pojawiają się we wnioskach wpływających do RPO. Ochrona przed tym nabiera znaczenia ze względu na narastający problem nękania zbiorowego, zwłaszcza w przestrzeni cyfrowej. Dotyka to osób dorosłych, młodzież, a także dzieci. Różne osoby, z powodów niezależnych od nich, mogą stać się obiektem skoordynowanych kampanii nękania, często o charakterze anonimowym lub zorganizowanym.

Poprzednie wystąpienia generalne RPO dotyczące stalkingu w odniesieniu do praktyk stosowanych przez firmy windykacyjne sygnalizowały konieczność zainicjowania prac legislacyjnych w Kodeksie karnym. Nie spotkało się to jednak z aprobatą Ministerstwa Sprawiedliwości i Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego.

Stalking zbiorowy (albo grupowy) można zdefiniować jako uporczywe nękanie realizowane przez co najmniej trzy osoby działające w sposób skoordynowany, ale bez wyraźnego lidera. Sprawcy mogą działać w porozumieniu, ale także niezależnie od siebie, mając świadomość, że inne osoby także podejmują działania ingerujące w prywatność innej osoby, wzbudzają poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia. W takiej sytuacji nie jest możliwe przyjęcie sprawstwa koincydentalnego, ponieważ analizując osobno zachowania poszczególnych osób, żadne z nich nie może zostać uznane za "uporczywe" nękanie (art. 190a § 1 k.w.), a w zależności od treści wiadomości, czy zachowań można jedynie rozważać zniesławienie (art. 212 k.k.), znieważenie (art. 216 k.k.), groźby karalne (art. 190 § 1 k.k.), czy art. 107 k.w. 

Żadne z tych zachowań nie oddaje w pełni zawartości kryminalnej zachowania sprawców – mają oni bowiem świadomość bez wymaganego przez Kodeks karny z 1997 r. w zakresie art. 18 § 1 k.k. porozumienia, że uczestniczą w szerszej aktywności większej grupy osób mającej na celu poniżenie, zastraszenie lub uprzykrzenie codziennego funkcjonowania innej osoby.

Od klasycznego stalkingu, stalking zbiorowy różni się tym, że zachowania nie są wykonywane przez jedną osobę w dłuższym przedziale czasowym. Klasyczny stalking to niechciane, natrętne i powtarzające się zachowania podejmowane przez sprawcę względem innej osoby. Mogą one przybierać formy śledzenia, wielu telefonów w ciągu dnia, wysyłania wielu wiadomości, rozpowszechniania wiadomości w Internecie. Czasami jednak eskalują  do kontaktu w świecie rzeczywistym, wychodząc ze sfery cyfrowej albo do przemocy fizycznej, zwłaszcza jeśli trwają przez dłuższy czas. 

W przypadku stalkingu grupowego (zbiorowego) znamienia uporczywości nękania należy upatrywać nie w czasie trwania tego zachowania, ale intensywności (tj. szerokiej grupie osób zaangażowanych w nękanie) w stosunkowo krótkim okresie np. tygodnia czy miesiąca. Niekiedy stalking grupowy (zbiorowy) może przybierać formy publicznego linczu osoby w mediach społecznościowych/świecie cyfrowym w postaci obraźliwych komentarzy, wiadomości prywatnych, czy udostępniania postów, by zalać daną osobę powiadomieniami, wzbudzając niepokój, poczucie zagrożenia, osaczenia, czy poniżenia (cyber harassment, crowdstalking). Inną formą jest celowe wysyłanie w krótkim czasie ogromnej liczby wiadomości e-mail do jednej osoby, by uniemożliwić np. wykonywanie obowiązków zawodowych, czy stworzyć poczucie osaczenia (email bombing, mail flooding).

Stalking grupowy zwykle ma miejsce w Internecie, sprawcy są w większości anonimowi dla osoby doświadczającej tej formy przemocy – korzystają z fikcyjnych danych osobowych, adresów mailowych, czy kont na portalach społecznościowych założonych na nieistniejące osoby. Pokrzywdzonemu trudno zidentyfikować sprawców, zaś z uwagi na fakt, że część zachowań może realizować znamiona przestępstw prywatnoskargowych albo wykroczeń, organy ścigania mogą niekoniecznie w pełni zaangażować się w prowadzenie postępowania karnego, np. odmawiając objęciem ściganiem z urzędu czynu prywatnoskargowego albo nie podejmując aktywnych działań, by ustalić tożsamość sprawcy wykroczenia z art. 107 k.w.

Biorąc pod uwagę art. 7 dyrektywy 2024/1385 w związku z art. 10 ust. 4 dyrektywy 2024/1385, możliwość pociągnięcia sprawców stalkingu zbiorowego do odpowiedzialności za wykroczenia jest niewystarczająca. Art. 10 ust. 4 dyrektywy 2024/1385 wprowadza bowiem obowiązek zagwarantowania w państwie członkowskim sankcji karnej, której maksymalny wymiar wynosi co najmniej rok pozbawienia wolności.

Art. 7 dyrektywy 2024/1385 zobowiązuje państwa członkowskie do tego, by następujące czyny umyślne podlegały karze jako przestępstwo:

a)    powtarzające się lub ciągłe grożenie osobie, przynajmniej w przypadkach, gdy czyny te obejmują groźby popełnienia przestępstwa, za pomocą ICT , gdy takie czyny mogą spowodować, że osoba ta poważnie obawia się o swoje bezpieczeństwo lub o bezpieczeństwo osób będących na jej utrzymaniu;
b)    kierowanie, wraz z innymi osobami, za pomocą ICT, w publicznie dostępny sposób, gróźb lub zniewag wobec osoby, gdy takie czyny mogą wyrządzić tej osobie poważną szkodę psychiczną;
c)    przesyłanie osobie, która sobie tego nie życzy, za pomocą ICT obrazu, nagrania wideo lub innych podobnych treści przedstawiających genitalia, gdy takie czyny mogą wyrządzić tej osobie poważną szkodę psychiczną;
d)    publiczne udostępnianie za pomocą ICT treści zawierających dane osobowe osoby bez jej zgody w celu nakłonienia innych do wyrządzenia tej osobie szkody fizycznej lub poważnej szkody psychicznej”.

Z uwagi na systematykę Kodeksu karnego jako zasadne jawi się dodanie do art. 190a k.k. jednostki redakcyjnej o treści:

e) 1a Tej samej karze podlega, kto bierze czynny udział w uporczywym nękaniu innej osoby lub osoby dla niej najbliższej wiedząc, że jego uczestnicy wspólnymi siłami wzbudzają u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie naruszają jej prywatność.

Obowiązek penalizacji stalkingu grupowego (zbiorowego) – ale tylko w odniesieniu do działań za pośrednictwem technologii informacyjno-komunikacyjnych wprost wynika z art. 7 lit. b dyrektywy 2024/1385. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by krajowe przepisy gwarantowały wyższy poziom ochrony obejmujący także działania w świecie rzeczywistym, a nie tylko online/cyfrowym. Dyrektywy wprowadzają normy minimalne. Nie ma ograniczeń do wprowadzenia pełnej penalizacji stalkingu grupowego. 

Wydaje się zatem celowe rozszerzenie penalizacji stalkingu o stalking zbiorowy – obejmujący działania co najmniej trzech osób działających wspólnie i w porozumieniu albo w sposób rozproszony (bez porozumienia), tj., kiedy sprawca działa ze świadomością uczestniczenia w szerszej aktywności, której skutkiem jest uporczywe – ze względu na intensywność – nękanie innej osoby. Nowy typ czynu zabronionego obejmowałby także cybernękanie.

Nie wydaje się zaś konieczne wprowadzanie dodatkowych typów kwalifikowanych, np. stalkingu zbiorowego na szkodę małoletniego albo z powodu orientacji seksualnej, płci, koloru skóry, religii, pochodzenia społecznego lub przekonań politycznych - okoliczności z art. 11 dyrektywy 2024/1385 w przypadku stalkingu mogą zostać bowiem odpowiednio uwzględnione na etapie sądowego wymiaru kary.

Rozproszone działania wielu osób – jak masowe wysyłanie wiadomości e-mail (tzw. mail flooding) czy skoordynowane nękanie w mediach społecznościowych – prowadzą do tego samego skutku co klasyczny stalking. Pojedyncze akty nękania mogą nie mieć cech uporczywości, a dopiero ich suma tworzy realne zagrożenie dla ofiary. Nowelizacja art. 190a k.k. powinna zatem jednoznacznie wskazywać, że także zbiorowe, rozproszone działania wielu osób mogą stanowić formę stalkingu, jeśli wywołują skutek w postaci poczucia zagrożenia, poniżenia lub istotnego naruszenia prywatności ofiary. 

Na szczególne ryzyko narażone są dzieci i młodzież, które stają się ofiarami nękania zbiorowego w Internecie – np. poprzez masowe obraźliwe komentarze, rozpowszechnianie kompromitujących treści czy organizowanie kampanii nienawiści w mediach społecznościowych. Dla małoletnich tego rodzaju ataki niosą szczególnie poważne konsekwencje psychiczne, w tym zaburzenia lękowe, depresję czy próby samobójcze. Kryminalizacja takiego zachowania w art. 190a § 1a k.k. jawi się jako niezbędna, z uwagi na zwiększenie prawnokarnej ochrony osób małoletnich. Obejmie to zakresem kryminalizacji także najbardziej rażące praktyki stosowane przez firmy windykacyjne, o których RPO pisał w odrębnym wystąpieniu.

Marcin Wiącek zwraca się do MS o analizę wskazanych problemów i rozważenie zainicjowania stosownych prac legislacyjnych. Prosi też o stanowisko.

II.501.2.2023