Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W procesach o przestępstwa seksualne utrwaliła się praktyka korzystania z ekspertyz psychologów bez wykształcenia seksuologicznego oraz doświadczenia zawodowego w pracy z osobami, które dopuściły się takich czynów  
• Zdarza się, że biegli legitymują się np. tygodniowym stażem podczas studiów podyplomowych z seksuologii klinicznej. Często są to magistrowie psychologii lub osoby po studiach podyplomowych z zakresu seksuologii klinicznej, którzy nie maja certyfikatu seksuologa sądowego.
• W opinii RPO biegłymi w sprawach o te przestępstwa powinni być wyłącznie lekarze seksuolodzy lub psycholodzy z uprawnieniami seksuologa sądowego. To wymagałoby zaś stworzenia ośrodka potwierdzającego kwalifikacje lub prowadzącego szkolenia oraz egzaminy w tym zakresie - zarówno dla lekarzy, jak i psychologów. 
• Rzecznik Praw Obywatelskich występuje o odpowiednie zmiany przepisów do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara 
• W MS trwają prace mające na celu opracowanie rozwiązań legislacyjnych w tym przedmiocie - odpisał resort

Marcin Wiącek zwraca uwagę na kwalifikacje biegłych sądowych w sprawach przestępstw seksualnych. Analiza skłania do krytycznych refleksji co do wyboru biegłych, ich kwalifikacji i braku precyzyjnego określenia warunków, aby dana osoba  mogła wydawać ekspertyzy w tych  sprawach. 

RPO wskazywał w przeszłości na potrzebę uchwalenia kompleksowej ustawy o biegłych sądowych, zapewniającej obywatelom gwarancję prawa do sądu (z art. 45 ust. 1 Konstytucji) w tym dostęp do ekspertów o najwyższych kwalifikacjach merytorycznych i etycznych. Mimo, że MS uznało wagę problemu, kompleksowe zmiany nie nastąpiły.

Specyfika przestępstw godzących w wolność seksualną człowieka, które wywołują wyjątkowo negatywne odczucia, powoduje że opiniowanie w tym zakresie powinno być staranne - aby zmniejszać ryzyko niezachowania bezstronności przez biegłego, a także skuteczne - dla zapewnienia bezpieczeństwa społecznego pod kątem recydywy.

W sądach utrwaliła się jednak praktyka korzystania z ekspertyz psychologów bez odpowiedniego wykształcenia seksuologicznego oraz doświadczenia zawodowego w pracy z osobami, które dopuściły się tych przestępstw. Powtarzają się przypadki, że biegli legitymują się tygodniowym lub dwutygodniowym stażem podczas studiów podyplomowych z seksuologii klinicznej. A to nie jest równoznaczne z pracą z takimi pacjentami. Często są to magistrowie psychologii lub osoby po studiach podyplomowych z zakresu seksuologii klinicznej, którzy nie maja certyfikatu seksuologa sądowego.

W opinii RPO biegłymi  w sprawach o przestępstwa seksualne powinni być wyłącznie lekarze seksuolodzy lub psycholodzy z uprawnieniami seksuologa sądowego. To wymagałoby zaś stworzenia ośrodka potwierdzającego kwalifikacje lub prowadzącego szkolenia oraz egzaminy w tym zakresie - zarówno dla lekarzy, jak i psychologów.  

Tymczasem brakuje zarówno miejsc na specjalizacji medycznej z seksuologii, nadal utrzymane są wysokie koszty specjalizacji psychoseksuologicznej w stosunku do pozostałych specjalizacji, przy równocześnie niskich stawkach wynagrodzenia biegłych sądowych, na RPO już wcześniej wskazywał.

W  piśmiennictwie oraz w wypowiedziach konsultantów krajowych z zakresu seksuologii podnosi się konieczność wprowadzenia obligatoryjnego opiniowania seksuologicznego i psychiatrycznego sprawców wykorzystywania seksualnego dzieci

Problem opiniowania w sprawach o charakterze seksualnym psychologów bez niezbędnego przygotowania i wiedzy - bez specjalizacji z psychoseksuologii oraz certyfikatu seksuologa sądowego - powinien skłonić do rewizji przepisów. Chodziłoby o to, aby tylko biegli z odpowiednią wiedzą i certyfikacją mogli wydawać ekspertyzy w tych postępowaniach, a procedury rzutowały na jakość opinii i legitymację ich konkluzji wśród uczestników postępowań i całego społeczeństwa.

Zawiłość diagnozy sądowo-seksuologicznej powinna uzmysłowić, że powoływanie biegłych bez odpowiedniego przygotowania merytorycznego i zdobytego klinicznego doświadczenia, jak i brak towarzyszącej temu regulacji, nie zdejmie z prezesów sądów okręgowych ciężaru odpowiedzialności decydowania o tym, jakie konkretne kwalifikacje zawodowe powinna mieć osoba, która zostanie wpisana na listę biegłych. Aktualne są zatem postulaty  wprowadzenia krajowej listy biegłych oraz powoływania rady specjalistów, którzy mogliby opiniować zarówno kandydatów, jak i okresowo osoby wpisane na omawianą listę.

Obecne regulacje naruszają prawa i wolności człowieka i obywatela oraz wymagają działań systemowych. A proces opiniowania w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych uczynić sprawniejszym i rzetelniejszym, RPO proponuje:

1. Ujednolicenie nomenklatury w odniesieniu do wymaganej specjalizacji biegłych opiniujących w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych w procesie karnym, w szczególności na gruncie art. 202 i 354a k.p.k. poprzez konsekwentne wskazywanie zarówno: lekarza seksuologa, jak i psychologa seksuologa, z czego co do tego ostatniego należy w drodze rozporządzenia ustalić proces certyfikacji jego uprawnień na potrzeby opiniowania w procesie karnym;
2. Wprowadzenie na gruncie § 12 rozporządzenia, wydanego na podstawie art. 157 u.o.s.p. dodatkowego warunku wpisu na listę biegłych sądowych, dotyczącego legitymowania się odpowiednim stażem pracy, np. wynoszącym minimum 5 lat i wymogu braku karalności za umyślne przestępstwo i przestępstwo skarbowe;
3. Stworzenia scentralizowanego ośrodka, potwierdzającego kwalifikacje biegłych do wpisu na listę sądową, prowadzącego szkolenia dla organów procesowych oraz egzaminy w tym zakresie, zarówno dla lekarzy, jak i psychologów;
4. Wprowadzenie ustandaryzowanej, okresowej (po upływie 5 lat) weryfikacji wiedzy, umiejętności, stosowanych metod badawczych; także pod kątem nadzoru nad terminowością i rzetelnością pracy;
5. Wprowadzenie centralnego narzędzia ewidencyjnego biegłych, z wyszczególnieniem poszczególnych specjalności, wraz z rejestrem ich opinii, co pozwoli na efektywny ich dobór, także w zakresie terminowości i jakości pracy;
6. Zwiększenie miejsc na specjalizacji medycznej z seksuologii, zrównanie kosztów specjalizacji psychoseksuologicznej w stosunku do pozostałych specjalizacji;
7. Wprowadzenie obligatoryjnego opiniowania seksuologicznego i psychiatrycznego sprawców wykorzystywania seksualnego osób poniżej 15 roku życia.

Marcin Wiącek zwraca się do Ministra o analizę przedstawionych problemów i rozważenie zainicjowania odpowiednich działań legislacyjnych.

Odpowiedź Arkadiusza Myrchy, sekretarza stanu w MS 

Na mocy zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2023 r. ustanowiono Pełnomocnika Ministra Sprawiedliwości do spraw biegłych sądowych. Wśród zadań Pełnomocnika wskazano m.in. opracowywanie propozycji i koordynację prac dotyczących statusu i działalności biegłych sądowych oraz przygotowanie wstępnych założeń do ustawy o biegłych sądowych (§ 3 zarządzenia).

Zarządzeniem z dnia 17 kwietnia 2024 r. w Ministerstwie Sprawiedliwości powołano zespół roboczy do spraw przygotowania założeń ustawy o biegłych sądowych, do zadań którego należy w szczególności:

1)    przygotowanie założeń ustawy o biegłych sądowych kompleksowo regulującej status biegłych sądowych, zasady ich powoływania oraz system ich wynagradzania;
2)    identyfikacja obszarów i analiza zagadnień związanych ze statusem i działalnością biegłych sądowych;
3)    konsultowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zagadnień objętych zakresem prac Zespołu;
4)    wykonywanie innych zadań zleconych przez Pełnomocnika do spraw biegłych sądowych dotyczących zagadnień związanych z opracowywaniem kompleksowej regulacji status biegłych sądowych, zasad ich powoływania oraz systemu wynagradzania.

Wstępne założenia do projektu ustawy zostały ogłoszone w dniu 11 lipca 2024 r. (https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/reforma-przepisow-o-bieglych-sadowych).

W chwili obecnej w Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace nad kompleksowym uregulowaniem ustawowym problematyki ustanawiania i wynagradzania biegłych sądowych w sposób zapewniający dostęp do wysoko kwalifikowanego korpusu ekspertów, co w konsekwencji winno przyczynić się do usprawnienia toku postępowań sądowych oraz postępowań przygotowawczych. Odnosi się to także do instytucji naukowych i specjalistycznych sporządzających opinie na zlecenie organów procesowych. W planowanych pracach przewiduje się m.in.:

• utworzenie niezależnej instytucji (Komisji Certyfikacyjnej Biegłych Sądowych i Instytucji Opiniujących), której zadaniem będzie weryfikacja kompetencji kandydatów na biegłych sądowych oraz biegłych ubiegających się o powołanie na kolejną kadencję, ale również standaryzacja badań w poszczególnych rodzajach ekspertyz czy też opracowywanie szczegółowych kryteriów badania kwalifikacji kandydatów na biegłych w danej specjalności;
   
• wprowadzenie systemu weryfikacji kandydatów na biegłych sądowych w którym sprawdzane będą m.in. kwalifikacje merytoryczne i doświadczenie zawodowe, znajomość prawa w zakresie niezbędnym do pełnienia funkcji biegłego sądowego, postawa etyczna dająca rękojmię należytego wykonywania funkcji biegłego sądowego, jak i karalność;
   
• nałożenie na biegłych sądowych obowiązku stałego podnoszenia kwalifikacji;
   
• utworzenie jednolitego modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej biegłych sądowych;
   
• stworzenie centralnej listy biegłych sądowych i instytucji naukowych i specjalistycznych, w oparciu o jednolity wykaz dyscyplin i specjalizacji, w których ustanawia się biegłych, zgodny z klasyfikacją dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych ustaloną przez Ministra Edukacji i Nauki na podstawie art. 5 ust. 3 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2023 r. poz. 742 z późn. zm.), zawierającej kalendarz pracy biegłego;
   
• ustalenie nowych zasad wynagradzania biegłych - zmiana podstawy obliczania stawki wynagrodzenia za godzinę pracy biegłego (wysokości kwoty bazowej), na nowo ustalenie stawki godzinowej i tzw. ryczałtów oraz zapewnieniem możliwości ich waloryzacji.

Powyższe działania w celu zwiększenia atrakcyjności funkcji biegłego dla specjalistów z różnych dziedzin i specjalności, w konsekwencji winny stać się czynnikiem realnie zwiększającym zainteresowanie ekspertów podjęciem współpracy z sądami i organami prowadzącymi postępowania przygotowawcze.

Ustosunkowując się do postulatu z pkt 1, dotyczącego ujednolicenia nomenklatury w odniesieniu do wymaganej specjalizacji biegłych opiniujących w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych w procesie karnym, w szczególności na gruncie art. 202 i 354a k.p.k.  poprzez konsekwentne wskazywanie zarówno lekarza seksuologa, jak i psychologa seksuologa, z czego, co do tego ostatniego, należy w drodze rozporządzenia ustalić proces certyfikacji jego uprawnień na potrzeby opiniowania w procesie karnym, uprzejmie wskazuję, że aktualnie w Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace mające na celu opracowanie rozwiązań legislacyjnych w tym przedmiocie.

Nadmieniam, że Stowarzyszenie Naukowe Seksuologii Stosowanej w Kędzierzynie-Koźlu zwróciło się w lipcu 2024 r. do Ministerstwa Sprawiedliwości z postulatem zmiany art. 202 § 3 k.p.k. poprzez jego uzupełnienie także o „psychologa seksuologa”. I tak, Ministerstwo Sprawiedliwości, dostrzegając i podzielając pogląd Stowarzyszenia, skierowało w dniu 19 września 2024 r. pismo do Ministerstwa Zdrowia, a Departament Prawny Ministerstwa Zdrowia pismem z dnia 11 października 2024 r. udzielił odpowiedzi. Po analizie stanowiska Resortu Zdrowia, zostanie opracowana nowelizacja przepisów w przedmiotowym zakresie.

Natomiast zaproponowane przez Pana Rzecznika, zwiększenie miejsc na specjalizacji medycznej z seksuologii, zrównanie kosztów specjalizacji psychoseksuologicznej w stosunku do pozostałych specjalizacji, pozostaje poza zakresem właściwości Ministerstwa Sprawiedliwości. Zasadniczo, Minister Zdrowia na gruncie ustawy  oraz rozporządzenia  posiada stosowne kompetencje w tym zakresie.

Odnosząc się z kolei do postulatu numer 7, dotyczącego wprowadzenia obligatoryjnego opiniowania seksuologicznego i psychiatrycznego sprawców wykorzystywania seksualnego osób poniżej 15 roku życia, należy dostrzec zasadność przedstawionej argumentacji w tym zakresie, co wynika również z potrzeb praktyki oraz zasady trafnej represji karnej. Zatem uprzejmie informuję, że zaproponowane rozwiązanie będzie stanowiło przedmiot dalszych analiz i prac.

Reasumując podkreślam, że Kierownictwo Ministerstwa traktuje projekt ustawy o biegłych sądowych priorytetowo. Mając na względzie oczekiwane od wielu lat zmiany kierunkowe, postulaty napływające ze strony środowiska biegłych sądowych, jak również stron i uczestników postępowania.

Rola biegłych sądowych w wymiarze sprawiedliwości jest bezcenna, dlatego tak duże starania Ministerstwa, aby doprowadzić do podniesienia poziomu opiniowania, przyspieszenia postępowań z udziałem biegłych, zwiększenia liczby biegłych sądowych (zwłaszcza z zakresu deficytowych specjalności), przy jednoczesnym pogłębianiu zaufania obywateli dla szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości.

II.510.999.2024