Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wszyscy umundurowani policjanci, także z pododdziału zwartego, powinni mieć widoczne indywidualne znaki identyfikacyjne, umożliwiające ustalenie tożsamości funkcjonariusza przez odpowiednie organy 
• Należałoby także uregulować kwestie zasłaniania twarzy przez funkcjonariuszy i doprecyzować zasady interwencji nieumundurowanych policjantów - tak by zapewnić możliwość ich identyfikacji przez odpowiednie organy, zwłaszcza podczas działań w czasie zgromadzeń
• Rzecznik Praw Obywatelskich ponownie pisze w tej sprawie do MSWiA 
• AKTUALIZACJA 5.08.2024: Resort zapowiada wprowadzenie obowiązku noszenia przez policjantów w pododdziale zwartym znaku identyfikacji indywidualnej w postaci taśmy przyczepnej na kamizelce. W Komendzie Głównej Policji dobiegają końca prace nad zasadami noszenia kominiarek lub szalokominiarek podczas wykonywania zadań służbowych. Nie będzie zaś zmian w tym zakresie co do nieumundurowanych policjantów.

RPO (który wykonuje funkcję Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur) wskazuje na  konieczność zmiany przepisów co do sposobów identyfikacji funkcjonariuszy Policji.

Taką potrzebę Rzecznik sygnalizował już w 2020 r. Problem dostrzeżono podczas manifestacji obywatelskich, spontanicznie odbywających się w ubiegłych latach, gdy dochodziło do eskalacji rozwiązań siłowych stosowanych przez nieidentyfikowalnych funkcjonariuszy Policji. Mimo że MSWiA trzykrotnie zmieniało w 2022 r. przepisy rozporządzenia odnoszącego się do znaków identyfikacyjnych policjantów, postulaty RPO nie zostały dotychczas uwzględnione.

Niczego też nie wniosły zmiany § 28 rozporządzenia MSWiA z 20 maja 2009 r. w sprawie umundurowania policjantów. Zgodnie z nim policjanci są zobowiązani do posługiwania się znakami identyfikacji imiennej. Nosi się je na elementach umundurowania, a zwolnienie z tego obowiązku dotyczy jedynie pododdziałów zwartych, kompanii reprezentacyjnej Policji i kompanii honorowej. 

O tym, że taka luka prawna stanowi realne zagrożenie dla obywateli, świadczą wyniki śledztwa Prokuratury Okręgowej Warszawa-Praga w sprawie przekroczenia uprawnień przez funkcjonariuszy 11 listopada 2020 r. w związku z bezzasadnym użyciem środków przymusu bezpośredniego w postaci siły fizycznej, pałek służbowych oraz miotaczy substancji obezwładniających na stacji kolejowej PKP Warszawa-Stadion. 

Prokurator uznał, że policjanci popełnili przestępstwa, jednak nie był w stanie zidentyfikować poszczególnych osób w celu przypisania im indywidualnej odpowiedzialności za czyny zabronione. Po analizie materiału filmowego prokurator ustalił numery identyfikacyjne  na kaskach funkcjonariuszy, którzy użyli środków przymusu. Nie miały one jednak indywidualnego charakteru, pozwalającego na identyfikację konkretnego funkcjonariusza. Wskazywały jedynie numer kompanii, pluton oraz drużynę. A co najmniej kilku funkcjonariuszy miało kaski oznaczone w ten sam sposób.

Taki sposób identyfikacji funkcjonariuszy, jak i duża ich liczba uniemożliwiły ustalenie sprawców poszczególnych przestępstw. W efekcie śledztwo umorzono z powodu niewykrycia sprawców.

Z problematyką braku indywidualnych znaków identyfikacyjnych wiąże się ściśle praktyka zasłaniania twarzy przez funkcjonariuszy za pomocą m.in. kominiarek. Z informacji medialnych oraz przesłanego RPO pisma Biura Prawnego Komendy Głównej Policji wynikało, że trwają prace legislacyjne nad projektem wytycznych w sprawie zasad noszenia przez policjantów kominiarek albo „szalokominiarek", jednak do dziś nie opracowano stosownych rozwiązań.

Praktyka zasłaniania twarzy przez funkcjonariuszy (w tym policjantów pododdziałów zwartych) budzi zaniepokojenie z powodu braku właściwej podstawy prawnej, celowości zasłaniania twarzy i trudności identyfikacyjnych, gdyby doszło do przekroczenia uprawnień.

Chodzi o użytkowanie kominiarek, kominów czy innych zasłon głowy i twarzy przez funkcjonariuszy  w celu anonimizacji w kontakcie z osobami, wobec których podejmowane są czynności służbowe. W połączeniu z brakiem indywidualnych znaków identyfikacji indywidualnej utrudnia to ustalenie personaliów funkcjonariuszy przez właściwe organy w przypadku nadużyć, co sprzyja bezkarności potencjalnych sprawców przestępstw.

Ten sposób identyfikacji funkcjonariuszy pododdziałów zwartych i operacyjnych, biorących udział w zabezpieczeniu np. manifestacji, jest też sprzeczny ze standardami i zaleceniami organów międzynarodowych.

Zdaniem Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) funkcjonariusze nie powinni nosić kominiarek ani ukrywać indywidualnych identyfikatorów podczas wykonywania obowiązków służbowych, m.in. dlatego, że utrudnia to wskazanie winnego w razie powstania zarzutów o złe zachowanie. Jedynie w bardzo wyjątkowych sytuacjach ukrycie twarzy przez funkcjonariuszy Policji może być usprawiedliwione.

Europejski Trybunał Praw Człowieka w jednym z wyroków wskazał, że „zezwalając funkcjonariuszom jednostki specjalnej na zakrycie twarzy kominiarkami oraz nie wymagając identyfikatorów na ubraniach, władze świadomie skazały na niepowodzenie wszelkie późniejsze próby identyfikacji sprawców przez ofiary. Niemożność wskazania przez pokrzywdzonych konkretnych funkcjonariuszy z powodu ich identycznego wyglądu była jedną z podstaw umorzenia postępowania karnego przeciwko nim, a postępowanie przeciwko dowódcy o nadużycie władzy - jedynej osobie z odkrytą twarzą - zostało umorzone, bo nikogo sam nie uderzył. Ze względu na to, że raporty o użyciu pałek nie wymieniają nazwiska bijącego funkcjonariusza, Trybunał uznał, iż władze umyślnie stworzyły sytuację bezkarności, w jakiej identyfikacja podejrzanych była niemożliwa".

RPO Marcin Wiącek zwraca się do ministra Tomasza Siemoniaka o analizę problemu i podjęcie działań, które:

• zapewnią, że wszyscy umundurowani funkcjonariusze Policji (w tym policjanci występujący w pododdziale zwartym) posiadają dobrze widoczne dla osób postronnych indywidualne znaki identyfikacyjne, umożliwiające ustalenie tożsamości funkcjonariusza przez odpowiednie organy (np. w formie indywidualnego numeru służbowego noszonego w widocznym miejscu na mundurze i/lub hełmie);
• uregulują kwestie zasłaniania twarzy przez funkcjonariuszy Policji;
• doprecyzują zasady interwencji nieumundurowanych policjantów w celu zapewnienia możliwości ich indywidualnej identyfikacji przez odpowiednie organy, w szczególności podczas działań podejmowanych w czasie publicznych zgromadzeń.

Powinno to zostać określone w przepisach prawa powszechnie obowiązującego. Pozwoli to na wyeliminowanie sygnalizowanych luk prawnych, ujednolicenie praktyki poszczególnych jednostek Policji i uniknięcie ewentualnych błędów oraz ich konsekwencji. Ponadto zwiększy ochronę obywateli i skuteczność czynności procesowych, z korzyścią dla Policji i wymiaru sprawiedliwości.

RPO prosi MSWiA o stanowisko oraz o informację ws. podjętych działań.

Odpowiedź Czesława Mroczka, sekretarza stanu w MSWiA

Odnosząc się do pierwszego z postulatów przedstawionych w wystąpieniu Pana Rzecznika pragnę zapewnić, że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (SWiA) dostrzega potrzebę zwiększenia możliwości identyfikacji policjanta, w szczególności wykonującego czynności służbowe w ramach pododdziałów zwartych. W związku z powyższym 19 lipca 2024 r. wyraziłem zgodę na rozpoczęcie prac legislacyjnych nad projektem rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji zmieniającego rozporządzenie w sprawie umundurowania policjantów, w celu określenia nowych zasad związanych z identyfikacją funkcjonariuszy. Zakłada się, że zmiany będą polegały m.in. na wprowadzeniu obowiązku noszenia przez policjantów, którzy występują w pododdziale zwartym, znaku identyfikacji indywidualnej w postaci taśmy przyczepnej na kamizelce ostrzegawczej oraz kamizelce ochronnej.

Ustosunkowując się do kolejnego wniosku Pana Rzecznika dotyczącego uregulowania kwestii zasłaniania twarzy przez funkcjonariuszy Policji, uprzejmie informuję, że w Komendzie Głównej Policji został powołany zespół, którego zadaniem jest wypracowanie zasad noszenia przez policjantów kominiarek lub szalokominiarek podczas wykonywania zadań służbowych. W efekcie prac ww. zespołu opracowano następujące projekty:

• Wytycznych Komendanta Głównego Policji w sprawie zasad noszenia przez policjantów kominiarek albo szalokominiarek podczas wykonywania zadań służbowych,
• Zarządzenia Komendanta Głównego Policji zmieniającego zarządzenie w sprawie określenia norm wyposażenia jednostek, komórek organizacyjnych Policji i policjantów oraz szczegółowych zasad jego przyznawania i użytkowania.

W swoim stanowisku Komenda Główna Policji przekazała, że prace nad powyższymi regulacjami znajdują się na końcowym etapie.

Odnosząc się do postulatu dotyczącego doprecyzowania zasad interwencji nieumundurowanych policjantów w celu zapewnienia możliwości ich indywidualnej identyfikacji przez odpowiednie organy, w szczególności podczas działań podejmowanych w czasie publicznych zgromadzeń, pragnę poinformować, że w opinii Ministerstwa SWiA uregulowania prawne obowiązujące w omawianym zakresie wydają się wystarczające. Identyfikacja funkcjonariusza w toku realizacji zadań służbowych musi być adekwatna do wykonywanych czynności służbowych. Przepis art. 20a ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji  wskazuje wprost, że Policja zapewnia ochronę form i metod realizacji zadań, informacji oraz własnych obiektów i danych identyfikujących funkcjonariuszy. Z powyższego wynika, że jednym z ustawowych obowiązków formacji jest ochrona danych identyfikujących policjantów, w tym znaków identyfikacji indywidualnej.

Odstąpienie od konieczności noszenia przez policjantów znaku identyfikacji imiennej lub indywidualnej w omawianych okolicznościach wynika z warunków pełnionej służby. Funkcjonujące rozwiązania odnoszące się do funkcjonariuszy wykonujących zadania służbowe w ubiorze cywilnym, gwarantują możliwość bezpiecznego i skutecznego realizowania przez nich powierzonych obowiązków, a jednocześnie zapewniają wiedzę obywatelom co do statusu osoby, która podejmuje wobec nich określone czynności. Stosownie bowiem do art. 61 ust. 1 ustawy o Policji, funkcjonariusz nieumundurowany, realizując zadania dochodzeniowo-śledcze, a także czynności określone w art. 14 ust. 2 i art. 15 ust. 1 pkt 2-4 ustawy o Policji, jest zobowiązany okazać legitymację służbową w taki sposób, aby zainteresowany miał możliwość odczytać i zanotować numer i organ, który wydał legitymację oraz nazwisko funkcjonariusza. Przy wykonywaniu innych czynności administracyjno-porządkowych nieumundurowany policjant również jest zobowiązany, na żądanie obywatela, okazać legitymację służbową lub znak identyfikacyjny w sposób określony w art. 61 ust. 2 ustawy o Policji.

Zasady postępowania funkcjonariuszy w trakcie wykonywania przez nich uprawnień, w tym legitymowania i zatrzymywania osób, określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 listopada 2023 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów . Na podstawie § 2 ust. 1 przedmiotowego rozporządzenia funkcjonariusz, który przystępuje do realizacji obowiązków służbowych, związanych z wykonywaniem uprawnień wskazanych w § 1 pkt 1, 3, 6 i 7 powyższego rozporządzenia, a zatem m.in. legitymowania osób, podaje swój stopień oraz imię i nazwisko w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, przyczynę podjęcia czynności służbowych, a na żądanie osoby, wobec której są one prowadzone, podstawę prawną.

Funkcjonariusz nieumundurowany przy wykonywaniu uprawnień, o których mowa powyżej, innych niż określone w art. 61 ustawy o Policji, okazuje legitymację służbową, a na żądanie osoby, wobec której podjęto działania, okazuje ją w sposób umożliwiający odnotowanie danych w niej zawartych (§ 2 ust. 2 przedmiotowego rozporządzenia).

Reasumując, należy podkreślić, że działania służbowe nieumundurowanych funkcjonariuszy podczas zgromadzeń publicznych są elementem policyjnej taktyki. Każde zgromadzenie publiczne, a w szczególności protesty, demonstracje oraz zgromadzenia związane z przebiegiem imprez masowych, np. mecze piłki nożnej, niosą za sobą ryzyko eskalacji działań godzących w bezpieczeństwo i porządek publiczny. Dla zapewnienia bezpieczeństwa uczestników takich zgromadzeń, udział nieumundurowanych policjantów jest niezbędny.

KMP.570.12.2020