Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Kwestia osób transpłciowych pozbawionych wolności wymaga nie tylko odpowiednich szkoleń dla funkcjonariuszy Służby Więziennej, lecz również opracowania wytycznych co do zasad postępowania w przypadku pozbawienia wolności osoby w procesie tranzycji płci lub już po jego przeprowadzeniu 
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Wojciech Brzozowski pisze w tej sprawie do dyrektora generalnego Służby Więziennej płk. Andrzeja Pecki
• Powołuje się na niedawny wyrok Trybunału w Strasburgu wobec Polski oraz na zalecenia Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu
• AKTUALIZACJA 25.09. 2024: W stosunku do osadzonego, który deklaruje się jako osoba transpłciowa, podejmowane są wszelkie działania, które mają na celu zapewnienie mu bezpieczeństwa, a także właściwej opieki psychologicznej, wychowawczej i medycznej. W CZSW zostanie też powołany interdyscyplinarny zespół, którego zadaniem będzie przeanalizowanie sytuacji osób transpłciowych przebywających w jednostkach penitencjarnych oraz przedstawienie możliwych rozwiązań zmierzających do zapewnienia im odpowiednich warunków odbywania kary pozbawienia wolności - odpowiada SW.

11 lipca 2024 r. zapadł wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie W.W. przeciwko Polsce (skarga nr 31842/20), dotyczący transpłciowej skazanej, której sprawa indywidualna była też prowadzona w Biurze RPO. Mimo że zarzuty skarżącej były szersze, Trybunał ograniczył się do oceny odmowy kontynuowania terapii hormonalnej na tle art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, stanowiącego o prawie do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. W wyroku stwierdzono, że Polska dopuściła się naruszenia tego przepisu.

W przekonaniu RPO całościowe wykonanie wyroku, do czego Polska jest zobowiązana na mocy EKPC, powinno polegać na zajęciu się zagadnieniem transpłciowych więźniów szerzej niż tylko w zakresie opieki medycznej, zapewnienia dostępu do leków hormonalnych i lekarzy specjalistów. Problem jest bardziej złożony i wymaga, jak się wydaje, nie tylko wdrożenia odpowiednich szkoleń dla funkcjonariuszy SW, lecz również opracowania przez DGSW wytycznych co do zasad postępowania w przypadku pozbawienia wolności osoby w procesie tranzycji płci lub osoby już po dokonaniu korekty płci – tak aby zminimalizować ryzyko dalszych naruszeń EKPC.

Do zagadnień tych szczegółowo odnoszą się wydane w 2024 r. zalecenia Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT). Informacje w tym obszarze zostały przedłożone DGSW także przez Helsińską Fundację Praw Człowieka. Nie powielając treści z pisma Fundacji, ZRPO podkreśla, że osoby transpłciowe, zaliczane do grupy osadzonych szczególnie wrażliwych, powinny być chronione przed wszelkimi przejawami ewentualnej przemocy ze strony więźniów i funkcjonariuszy. CPT zwraca uwagę, że już na etapie przyjęcia do jednostki penitencjarnej należy zapytać o identyfikację płciową i wprowadzić te dane do Centralnej Bazy Osób Pozbawionych Wolności – czego dotychczas nie czyniono.

W przekonaniu RPO pozyskanie takiej informacji przez SW w celu uchronienia osoby osadzonej przed niewłaściwym traktowaniem – zwłaszcza jeżeli pytanie o tożsamość płciową zostanie zadane w odpowiedniej formie oraz zapewniona zostanie możliwość odmowy udzielenia odpowiedzi – służyłoby legitymowanemu celowi i nie mogłoby zostać uznane za naruszenie prawa do prywatności. Transpłciowi więźniowie powinni być nazywani imieniem zgodnym z płcią odczuwaną, móc nosić odzież zgodną z odczuwaną płcią, a kontrola osobista powinna być co do zasady przeprowadzana przez funkcjonariusza płci zgodnej z płcią odczuwaną przez taką osobę. Do tego należy dodać kwestię rozmieszczenia więźniów w oddziale zgodnym z płcią odczuwaną i zapewnienia poprawnych interakcji międzyludzkich.

Wszystkie te rekomendacje CPT wymagają przeanalizowania i rozważenia co do sposobu ich wdrożenia w jednostkach penitencjarnych. Będzie to zapewne proces wieloetapowy i rozłożony w czasie, ale wytyczne DGSW są kluczowe dla jego pomyślności.

W związku z tym ZRPO Wojciech Brzozowski prosi Dyrektora Generalnego SW o informację, jakie działania SW podjęła lub planuje w reakcji na wyrok ETPC oraz zalecenia CPT dotyczące osób transpłciowych pozbawionych wolności w jednostkach penitencjarnych.

Odpowiedź płk. Andrzeja Pecki, dyrektora generalnego SW 

W nawiązaniu do pisma o sygn. IX.517.1386.2020.ED z dnia 23 sierpnia 2024 r. dotyczącego problematyki poruszonej w orzeczeniu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie W.W. przeciwko Polsce dotyczącej transpłciowej skazanej, uprzejmie informuję, co następuje:

Na wstępie pragnę podkreślić, że w mojej ocenie bezsprzecznym jest, iż rolą administracji poszczególnych! jednostek organizacyjnych Służby Więziennej jest zapewnienie humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności, ochrony ich przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem i poszanowanie ich godności. Zadanie to jest traktowane priorytetowo przez kierownictwo formacji, a fundamentalne znaczenie praworządnego traktowania wszystkich osób pozbawionych wolności, niezależnie od płci, orientacji seksualnej, wyznania, czy innych właściwości osobistych osoby skazanej, podkreślane jest w trakcie każdej odprawy służbowej i szkolenia.

Od funkcjonariuszy wymaga się szczególnie wysokiego poziomu tolerancji, dlatego przy uwzględnieniu profesjonalnej kadry wychowawców i psychologów podejmują oni odpowiednie działania kreujące i wspomagające proces resocjalizacji, niezależnie od tożsamości osoby pozbawionej wolności w ramach aktualnie obowiązującej struktury jednostek penitencjarnych.

Wpajanie fundamentalnych zasad wykonywania kary w sposób humanitarny i zgodny z poszanowaniem godności ludzkiej jest elementem szkolenia każdego funkcjonariusza, podczas którego nabywa on umiejętności pozwalających zrozumieć i zastosować w praktyce zasady przeciwdziałania wszelkim formom dyskryminacji, dlatego doskonale rozumieją oni, że każda „inność" może być powodem nietolerancji i agresji ze strony społeczeństwa, w tym także skazanych, a co za tym idzie przygotowani są do udzielania niezbędnego wsparcia wszystkim osobom pozbawionym wolności.

Jak słusznie zauważył Rzecznik Praw Obywatelskich w „Przewodniku postępowania w sprawach o uzgodnienie płci" wydanym w lutym 2024 r., w Polsce nie istnieją przepisy kompleksowo regulujące procedury uzgadniania płci. Wszystkie państwa członkowskie powinny przyjąć odpowiednie środki gwarantujące pełne prawne uznanie zmiany oznaczenia płci we wszystkich dziedzinach życia. Taki regulacje zapewniłyby równe i transparentne traktowanie osób nieheteronormatywnych.

Nie oznacza to jednak, że Służba Więzienna do czasu wprowadzenia zmian legislacyjnych w tym zakresie nie podejmuje odpowiednich działań edukacyjnych i organizacyjnych dotyczących zapewnienia tej szczególnej grupie osób pozbawionych wolności właściwych warunków podczas pobytu w warunkach izolacji. W stosunku do osadzonego, który deklaruje się jako osoba transpłciowa, podejmowane są wszelkie działania, które mają na celu zapewnienie mu bezpieczeństwa, a także właściwej opieki psychologicznej, wychowawczej i medycznej.

Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w omawianej sprawie zostało szeroko przedyskutowane na odprawie kadry kierowniczej więziennej służby zdrowia w OSSW w Popowie, w dniach 8 - 1 0 lipca 2024 r., w której uczestniczyła również Pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości do spraw reformy więziennej służby zdrowia.

Dyrektorzy okręgowi Służby Więziennej otrzymali także polecenie służbowego wykorzystania i omówienia z podległym personelem materiałów w powyższej sprawie.

Mając na względzie konieczność wykonania wskazanego orzeczenia Trybunału informuję, że problematyka związana z poszanowaniem praw człowieka osób transpłciowych w zakładach karnych i aresztach śledczych uznawana jest za istotną. Pozostaje ona ściśle związana z zasadą indywidualizacji, która jest jedną z fundamentalnych zasad przyświecających wykonywaniu kary pozbawienia wolności.

W związku z powyższym informuję, że w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej zostanie powołany interdyscyplinarny zespół, którego zadaniem będzie przeanalizowanie sytuacji osób transpłciowych przebywających w jednostkach penitencjarnych oraz przedstawienie możliwych rozwiązań zmierzających do zapewnienia im odpowiednich warunków odbywania kary pozbawienia wolności.

IX.517.1386.2020