Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Niemożność zaskarżenia postanowienia sądu cywilnego o odmowie zwolnienia od opłaty sądowej od apelacji, wydanego przez sąd II instancji, jest niekonstytucyjna 
• Pozbawienie strony zażalenia na rozstrzygniecie incydentalne ogranicza w nieuprawniony sposób jej prawo do zaskarżenia orzeczenia co do istoty sprawy
• Uważa tak Rzecznik Praw Obywatelskich, który przyłączył się do postępowania Trybunału Konstytucyjnego ze skargi konstytucyjnej 
• RPO dostrzega tu naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji), prawa do zaskarżania orzeczeń (art. 78 Konstytucji) i sprawiedliwości proceduralnej, której wzorcem jest art. 45 Konstytucji (prawo do sądu)
• Mamy tu do czynienia  z pominięciem ustawodawczym, które polega na zbyt wąskim określeniu zakresu zastosowania normy prawnej
• AKTUALIZACJA: 4 lipca 2023 r. Trybunał Konstytucyjny (sygn. akt SK 81/22) większością głosów umorzył to postępowanie (pełny tekst uzasadnienia w załączniku)

Rzecznik zgłosił udział w postępowaniu Trybunału Konstytucyjnego.

Wniósł o stwierdzenie, że art. 3942 § 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1805 ze zmian.) w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o odmowie zwolnienia od opłaty sądowej od apelacji, wydanego przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 oraz w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Zarzuty skargi konstytucyjnej 

Skarżąca spółka w skardze konstytucyjnej zarzuca, że art. 3942§ 11 Kpc w brzmieniu nadanym ustawą z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw  w zakresie, w jakim nie przewiduje dla strony środka zaskarżenia na postanowienie o odmowie zwolnienia strony od kosztów sądowych w postępowaniu apelacyjnym wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji - jest niezgodny z art. 78 w zw. z art. 176 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 2 Konstytucji.

Sąd Okręgowy oddalił powództwo spółki przeciwko PGE OBRÓT S.A. Spółka złożyła  apelacją; pełnomocnik wraz z apelacją wniósł o zwolnienie od kosztów sądowych w całości, ewentualnie w części ponad kwotę 1000 zł. Sąd Apelacyjny oddalił wniosek o zwolnienie. Skarżąca wniosła o uzasadnienie tego postanowienia; jej wniosek został odrzucony na podstawie art. 357 § 21 Kpc. Wskazuje to, że motywem odmowy sporządzenia uzasadnienia była niezaskarżalność odmowy zwolnienia od kosztów. Samą apelację sąd odrzucił jako nieopłaconą (została ona opłacona, ale z uchybieniem terminu).  Sąd  oddalił też zażalenie spółki na postanowienie o odrzuceniu apelacji. Decyzja ta została wskazane przez spółkę jako orzeczenie ostateczne ojej wolnościach lub prawach określonych.

Argumentacja RPO

RPO zaznacza,  że należy rozważyć, czy z uwagi na wyrok TK z 31 marca 2009 r. (sygn. SK 19/08), nie zachodzi przeszkoda w orzekaniu o art. 3942 § 11 kpc, z uwagi na powtórne orzekanie w tym samym przedmiocie, co powodowałoby konieczność umorzenia postępowania.

Obecne brzmienie art. 3942 § 11 kpc nadane zostało ustawą z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta w sposób istotny zmieniła dotychczasowy model postępowania zażaleniowego w kwestiach incydentalnych, wprowadzając jako zasadę stosowanie instytucji zażaleń poziomych, tj. kierowanych do innego składu tego samego sądu, zamiast zażaleń o charakterze dewolutywnym. Instytucja zażaleń poziomych, nazywanych również horyzontalnymi, obowiązywała w kodeksie postępowania cywilnego od wejścia ustawy z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, jednak nowelizacja z 2019 r. znacznie rozszerzyła ich zakres, wprowadzając je jako zasadę również w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.

Nowy model postępowania międzyinstancyjnego wpłynął także na sposób procedowania w przedmiocie wniosku o zwolnienie od kosztów apelacji, Sądem właściwym w przypadku wnoszenia o zwolnienie od opłaty sądowej od apelacji jest zatem sąd pierwszej instancji. Sąd ten w stanie prawnym obowiązującym do dnia 6 listopada 2019 r. rozpoznawał taki wniosek. W razie odmowy zwolnienia, przysługiwało zażalenie na to postanowienie do sądu drugiej instancji. 

Natomiast od dnia wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej wniosek taki przekazywany jest do sądu drugiej instancji, właściwego do rozpoznania apelacji - początkowe wątpliwości w tym zakresie zostały wyjaśnione w uchwale Sadu Najwyższego z dnia 18 lutego 2021 r., sygn. III CZP 14/20, publ. LEX nr 3126223. Zgodnie z zaprezentowanym w uchwale stanowiskiem, wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd drugiej instancji..

W wyroku z 12 czerwca 2002 r., sygn. P 13/01, TK zajął stanowisko, że „art. 78 w związku z art. 176 Konstytucji ustanawia zasadę sprawiedliwości proceduralnej będącą odzwierciedleniem konstytucyjnie zagwarantowanego prawa do sądu”. 

TK wielokrotnie zajmował się problematyką kosztów postępowania sądowego: wskazywał na akcesoryjność orzekania o kosztach w stosunku do głównego nurtu procesu, jego odrębny charakter; rozważał także, na ile te szczególne cechy orzeczenia o kosztach - wyróżniające je od innych rozstrzygnięć incydentalnych - włączają to orzeczenie w gwarancje wynikające z art. 78 oraz art. 176 § 1, a także art. 45 Konstytucji RP.

Szczególnie istotne znaczenie dla oceny rozstrzygnięcia o kosztach miał wyrok z 27marca 2007 r., SK 3/05. TK orzekł, że przepis określający katalog zaskarżalnych postanowień sądu drugiej instancji (ówczesny art. 39318§ 2 kpc) - w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Trybunał posłużył się kategorią „orzeczenia materialnie pierwszego"; w zakresie orzekania o kosztach procesu za sąd pierwszej instancji należy uznać ten sąd, który orzekał o zwrocie kosztów w danym zakresie po raz pierwszy. 

Z całą stanowczością Trybunał prezentuje stanowisko, że „sprawą" w rozumieniu art. 45 Konstytucji jest rozstrzygnięcie o wynagrodzeniu pełnomocnika za świadczoną w ramach procesu pomoc prawną: w jej ramach pełnomocnik dochodzi ochrony swoich praw majątkowych, gwarantowanych przez art. 64 Konstytucji RP. Zatem powinien on korzystać z gwarancji przewidzianych dla rozpoznania sprawy.

Odmienne stanowisko Trybunał Konstytucyjny zaprezentował  w wyroku z 31 marca 2009 r., sygn. SK 19/08. W sprawie tej TK rozstrzygał, czy niemożność zaskarżenia postanowienia odmawiającego zwolnienia od kosztów sądowych - o którym sąd drugoinstacyjny orzekał po raz pierwszy - narusza art. 45 ust. 1 i art. 78 w zw. z art.176 ust. 1 Konstytucji. Uznał, że brak środka zaskarżenia od orzeczenia oddalającego wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych (w tym wypadku - od kosztów związanych ze skargą o wznowienie) nie narusza Konstytucji. 

Stanowisko TK oparł na założeniu, że - odmiennie niż w przypadku orzeczenia o kosztach procesu, a także o wynagrodzeniu należnemu pełnomocnikowi - w przypadku rozstrzygania o zwolnieniu od kosztów sąd nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, czyli nie rozpoznaje „sprawy" w rozumieniu art. 45 Konstytucji. Rozstrzygając o prawie pomocy (na które składa się możliwość zwolnienia od kosztów i korzystania z pomocy pełnomocnika z urzędu) sąd działa jako organ ochrony prawnej, a nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości. Rozstrzygnięcie w tym zakresie nie jest objęte gwarancjami analogicznymi do tych, jakie obowiązują w przypadku rozpoznania „sprawy”.

Nie ulega wątpliwości, że „sprawą" w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji jest ten spór prawny, w ramach którego wniesiono apelację. Tymczasem zarzucane art. 3942 § 11 kpc pominięcie ustawodawcze może stanowić realną barierę w dostępie strony do postępowania apelacyjnego. RPO dostrzega naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji), prawa do zaskarżania orzeczeń (art. 78 Konstytucji RP) i sprawiedliwości proceduralnej (której źródłowym wzorcem jest art. 45 Konstytucji) - w tym aspekcie, w jakim pozbawienie strony zażalenia na rozstrzygniecie incydentalne ogranicza w nieuprawniony sposób jej prawo do zaskarżenia orzeczenia co do istoty sprawy.

Podsumowując: brak zażalenia w kwestii incydentalnej w istocie stanowi ograniczenie prawa do apelacji - ograniczenie to następuje na „newralgicznym polu realizacji prawa do sądu", i jest realnym obniżeniem standardu proceduralnego.

W ocenie Rzecznika w tej sprawie mamy do czynienia  z pominięciem ustawodawczym, które polega na zbyt wąskim określeniu zakresu zastosowania normy prawnej
Na nieracjonalny i zbyt wąski zakres normowania art. 3942 § 11 kpc wskazuje m.in., że przewiduje on możliwość wniesienia zażalenia od rozstrzygnięcia dotyczącego kwestii prawa pomocy, której tłem również jest brak możliwości pokrycia wydatków związanych z procesem sądowym. 

Wada zaskarżonej regulacji została również dostrzeżona w pracach RPO. W piśmie do Ministra Sprawiedliwości z 7 stycznia 2021 r. (nr IV.511.351.2020.KP) zasygnalizował potrzebę zmian legislacyjnych, zmierzających m.in. do zaskarżalności postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów apelacji. 

Obecnie w Sejmie procedowany jest rządowy projekt zmiany kodeksu postępowania cywilnego (druk nr 2650/IX), który wychodzi naprzeciw postulatom RPO. W projekcie przewidziano zażalenie na odmowę zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia. 

IV.511.437.2022