Podleganie obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego po rezygnacji ze stanu duchownego. Wyrok WSA w sprawie z udziałem RPO
- Wobec księdza, który porzucił stan duchowny, a rezygnacja została przyjęta, Narodowy Fundusz Zdrowia orzekł, że nadal podlega on obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego osoby duchownej
- W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich dla ustania tego obowiązku wystarczająca jest deklaracja wystąpienia ze stanu duchownego, połączona z faktycznym zaprzestaniem wykonywania obowiązków osoby duchownej
- Zastępca RPO Stanisław Trociuk zgłosił udział w postępowaniu przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym ze skargi zainteresowanego na decyzję Prezesa NFZ w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu osoby duchownej
- AKTUALIZACJA 22.08.2025: WSA 3 lipca 2025 r. uchylił zaskarżoną decyzję (sygn. akt VI SA/Wa 490/25) i zwrócił sprawę NFZ. W świetle przepisów prawa kanonicznego skarżący, mimo oświadczenia o rezygnacji ze stanu duchownego, pozostaje w stosunku podporządkowania władzy kościelnej jako osoba duchowna. To jednak nie może samo w sobie przesądzać o obowiązku podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu. Należy bowiem ustalić, kiedy faktycznie nastąpiło zaprzestanie pełnienia czynności osoby duchownej, bez względu na to, kiedy i czy w ogóle nastąpiło formalne przeniesienie do stanu świeckiego – uznał sąd.
Stan faktyczny
Duchowny Kościoła Rzymskokatolickiego poinformował biskupa o porzuceniu stanu duchownego z datą złożenia swego pisma 28 maja 2024 r. Zwrócił się też o zaniechanie przewidzianych prawem kanonicznym procedur zmierzających do odwiedzenia go od tej decyzji. Skarżący 29 maja 2024 r. przestał faktycznie pełnić funkcje duszpasterskie, gdy jego rezygnacja została przyjęta. Do czasu wydania rozstrzygnięcia w sprawie podlegania ubezpieczeniu nie doszło do formalnego - zgodnego z przepisami Kodeksu Prawa Kanonicznego Kościoła Rzymskokatolickiego - usunięcia skarżącego ze stanu duchownego i przeniesienia do stanu świeckiego.
Decyzją z 11 grudnia 2024 r. Prezes NFZ orzekł, że skarżący podlega obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z tytułu bycia osobą duchowną "w okresie od 28 maja 2024 r. do nadal". Stwierdził, że skoro skarżący pozostaje duchownym w świetle prawa kanonicznego, to mimo porzucenia stanu duchownego nadal podlega obowiązkowi ubezpieczenia.
Prezes NFZ uznał, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia uzależnione jest od przeniesienia danej osoby ze stanu duchownego do stanu świeckiego, zgodnie z właściwymi przepisami kościelnymi. Kodeks Prawa Kanonicznego utratę statusu duchownego wiąże z jednym ze ściśle określonych faktów (wydanie wyroku sądowego lub dekretu administracyjnego stwierdzającego nieważność święceń, orzeczenie kary wydalenia, wydanie reskryptu Stolicy Apostolskiej). Dopóki którykolwiek z nich nie zaistnieje, dana osoba pozostaje osobą duchowną i trwa wobec niej obowiązek ubezpieczenia. Powołano się na wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 21 sierpnia 2013 r. (sygn. III AUa 468/13).
Skarżący złożył skargę do WSA, zarzucając organowi m.in. błędną wykładnię pojęcia "wystąpienia ze stanu duchownego".
Wniosek RPO
W piśmie procesowym ZRPO wnosi o uchylenie zaskarżonej decyzji jako wydanej z mającym wpływ na wynik sprawy naruszeniem prawa materialnego, art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. f ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych w związku z art. 13 pkt 10 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 69 ust. 1 ustawy o świadczeniach - poprzez ich błędną wykładnię.
Polegała ona na przyjęciu, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego osoby duchownej następuje w każdym przypadku dopiero wraz z utratą statusu duchownego (przeniesienie do stanu świeckiego) zgodnie z właściwymi przepisami danego kościoła lub związku wyznaniowego. W ocenie RPO dla ustania tego obowiązku wystarczająca jest deklaracja wystąpienia ze stanu duchownego połączona z faktycznym zaprzestaniem wykonywania obowiązków osoby duchownej
Uzasadnienie stanowiska RPO
W ocenie RPO zarzut skarżącego jest zasadny, co musi skutkować uchyleniem decyzji NFZ. Przyjęto w niej, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia następuje dopiero, gdy osoba ubezpieczona zostanie formalnie, zgodnie z przepisami wspólnoty religijnej, pozbawiona statusu duchownego.
Stanowisko to jest błędne – uważa Rzecznik. Art. 13 pkt 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wiąże wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia z "wystąpieniem" ze stanu duchownego. Znaczenie tego słowa jest jednoznaczne, należy przeze nie rozumieć "rezygnację z członkostwa lub uczestnictwa w czymś". Już sama językowa wykładnia art. 13 pkt 10 powinna była doprowadzić organ do wniosku, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia wiąże on przede wszystkim z podjęciem inicjatywy utraty tego statusu przez samego duchownego. Brak było zatem podstaw do odstąpienia od literalnego brzmienia art. 13 pkt 10 ustawy.
W ocenie RPO przyjęcie, że wraz z porzuceniem stanu duchownego - mimo braku formalnej decyzji władz danego kościoła lub związku wyznaniowego co do utraty statusu duchownego - obowiązek ubezpieczenia wygasa, w żaden sposób nie ingeruje w autonomię kościołów i związków wyznaniowych. Nie jest bowiem zanegowaniem statusu danej osoby jako osoby duchownej. Jak trafnie wywiódł Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, to, czy dana osoba jest osobą duchowną, determinują prawa danej wspólnoty religijnej, a państwo jest zobowiązane do szanowania decyzji władz kościelnych. Nie oznacza to jednak, że państwo nie może wobec duchownych w ogóle określać ram, w jakich są zobowiązani do różnego rodzaju obowiązków, czy świadczeń publicznych. Dla państwa osoba ta pozostaje duchownym (bo o przeniesieniu do stanu świeckiego rozstrzygają prawa kościoła lub związku), tyle że niepodlegającym już obowiązkowi ubezpieczeń z tytułu bycia duchownym.
Taka wykładnia przepisów wydaje się jedyną dającą się pogodzić z konstytucyjną zasadą pewności prawa. Przyjęcie, że wolą ustawodawcy było faktyczne uzależnienie wygaśnięcia wspomnianych obowiązków publicznoprawnych od decyzji właściwej władzy kościelnej trudno byłoby uznać za gwarantujące bezpieczeństwo prawne duchownych. Także z perspektywy zasady równego traktowania wątpliwe byłoby różnicowanie sytuacji prawnej osób duchownych w zależności od tego, do którego kościoła czy związku wyznaniowego należą (od czego uzależnione są wewnętrzne procedury warunkujące przeniesienie do stanu świeckiego).
Konkludując, w świetle niebudzącej wątpliwości treści art. 13 pkt 10 ustawy, wygaśnięcie obowiązku ubezpieczeń społecznych (zdrowotnego) osoby duchownej następuje co do zasady wraz z wystąpieniem ze stanu duchownego (porzuceniem go). Utrata statusu duchownego, na skutek decyzji władz właściwego kościoła lub związku wyznaniowego, może zaś być odrębną przyczyną wygaśnięcia tego obowiązku (skoro dana osoba przestaje być duchownym, to automatycznie nie znajduje do niej zastosowania obowiązek ubezpieczenia osób duchownych).
Przyjęcie za trafny poglądu z decyzji NFZ oznaczałoby, że art. 13 pkt 10 ustawy w zakresie, w jakim określa on moment wygaśnięcia obowiązku ubezpieczeniowego, jest w istocie pozbawiony jakiejkolwiek treści normatywnej.
Najważniejsze fragmenty pisemnego uzasadnienia wyroku WSA
W ocenie Sądu, rozpoznając wniosek strony o ustalenie obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego jako osoby duchownej, organ nie może pominąć kwestii zaprzestania pełnienia przez skarżącego czynności/funkcji duchownego. Potwierdzenie i udokumentowanie tej okoliczności ma wpływ na prawidłowość rozstrzygnięcia organu.
Bezsprzecznie w sytuacji zaprzestania pełnienia czynności/funkcji duchownego duchowny traci możliwość uzyskiwania z tego tytułu jakichkolwiek środków finansowych, a co za tym idzie brak jest podstaw do objęcia go ubezpieczeniem zdrowotnym (tak samo jak ubezpieczeniem społecznym) wyłącznie z tytułu bycia duchownym.
Bez wykonania analizy w powyższym zakresie przesądzenie, że skarżący podlegał obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego w okresie od 28 maja 2024 r. do nadal jest nieuprawnione, a co najmniej przedwczesne i narusza art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. f ustawy o świadczeniach.
W konsekwencji powyższego za zasadne Sąd uznaje podniesione w skardze zarzuty naruszenia przepisów postępowania. W świetle materiałów akt sprawy i argumentacji strony organ pominął istotne w sprawie okoliczności faktyczne i prawne, skupiając się jedynie na jednej przesłance, tj. ustaleniu, że skarżący był osobą duchowną, a skoro tak, to podlegał obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego, gdyż obowiązek ubezpieczenia w odniesieniu do osób duchownych powstaje z dniem przyjęcia do stanu duchownego i trwa do dnia wystąpienia z tego stanu.
To, że w świetle przepisów prawa kanonicznego skarżący, pomimo złożenia oświadczenia o rezygnacji ze stanu duchownego pozostaje w stosunku podporządkowania władzy kościelnej, jako osoba duchowna nie może samo w sobie przesądzać o obowiązku podlegania strony ubezpieczeniu zdrowotnemu z tego tytułu. W takiej sytuacji należy ustalić, kiedy faktyczne nastąpiło zaprzestanie pełnienia przez tą osobę czynności/funkcji jako osoba duchowna, bez względu na to, kiedy i czy w ogóle nastąpiło formalne przeniesienie do stanu świeckiego.
Z powodów wyżej opisanych, stanowisko organu w okolicznościach faktycznych tej sprawy jest daleko idącym uproszczeniem i wymaga weryfikacji przez poczynienie dalej idących w sprawie ustaleń faktycznych i prawnych, w zakreślonym przez Sąd kierunku postępowania i interpretacji mających zastosowanie w sprawie przepisów prawa materialnego. (...)
W ponownie prowadzonym postępowaniu organ ustali wskazane wyżej okoliczności faktyczne, mające znaczenie z punktu widzenia hipotezy normy art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. f ustawy o świadczeniach i dokona subsumpcji ustalonego stanu faktycznego, uwzględniając przedstawioną wyżej wykładnię powyższej regulacji prawnej.
Wyrok nie jest prawomocny.
V.7011.1.2025