Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wobec księdza, który porzucił stan duchowny, a rezygnacja została przyjęta, Narodowy Fundusz Zdrowia orzekł, że nadal podlega on obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego osoby duchownej
• W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich dla ustania tego obowiązku wystarczająca jest deklaracja wystąpienia ze stanu duchownego, połączona z faktycznym zaprzestaniem wykonywania obowiązków osoby duchownej
• Zastępca RPO Stanisław Trociuk zgłosił udział w postępowaniu przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym ze skargi zainteresowanego na decyzję Prezesa NFZ w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu osoby duchownej

Stan faktyczny

Duchowny Kościoła Rzymskokatolickiego poinformował biskupa o porzuceniu stanu duchownego z datą złożenia swego pisma 28 maja 2024 r. Zwrócił się też o zaniechanie przewidzianych prawem kanonicznym procedur zmierzających do odwiedzenia go od tej decyzji. Skarżący 29 maja 2024 r. przestał faktycznie pełnić funkcje duszpasterskie, gdy jego rezygnacja została przyjęta. Do czasu wydania rozstrzygnięcia w sprawie podlegania ubezpieczeniu nie doszło do formalnego - zgodnego z przepisami Kodeksu Prawa Kanonicznego Kościoła Rzymskokatolickiego - usunięcia skarżącego ze stanu duchownego i przeniesienia do stanu świeckiego.

Decyzją z 11 grudnia 2024 r. Prezes NFZ orzekł, że skarżący podlega obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z tytułu bycia osobą duchowną "w okresie od 28 maja 2024 r. do nadal". Stwierdził, że skoro skarżący pozostaje duchownym w świetle prawa kanonicznego, to mimo porzucenia stanu duchownego nadal podlega obowiązkowi ubezpieczenia. 

Prezes NFZ uznał, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia uzależnione jest od przeniesienia danej osoby ze stanu duchownego do stanu świeckiego, zgodnie z właściwymi przepisami kościelnymi. Kodeks Prawa Kanonicznego utratę statusu duchownego wiąże z jednym ze ściśle określonych faktów (wydanie wyroku sądowego lub dekretu administracyjnego stwierdzającego nieważność święceń, orzeczenie kary wydalenia, wydanie reskryptu Stolicy Apostolskiej). Dopóki którykolwiek z nich nie zaistnieje, dana osoba pozostaje osobą duchowną i trwa wobec niej obowiązek ubezpieczenia. Powołano się na wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 21 sierpnia 2013 r. (sygn. III AUa 468/13). 

Skarżący złożył skargę do WSA, zarzucając organowi m.in. błędną wykładnię pojęcia "wystąpienia ze stanu duchownego".

Wniosek RPO

W piśmie procesowym ZRPO wnosi o uchylenie zaskarżonej decyzji jako wydanej z mającym wpływ na wynik sprawy naruszeniem prawa materialnego, art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. f ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych w związku z art. 13 pkt 10 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 69 ust. 1 ustawy o świadczeniach - poprzez ich błędną wykładnię.

Polegała ona na przyjęciu, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego osoby duchownej następuje w każdym przypadku dopiero wraz z utratą statusu duchownego (przeniesienie do stanu świeckiego) zgodnie z właściwymi przepisami danego kościoła lub związku wyznaniowego. W ocenie RPO dla ustania tego obowiązku wystarczająca jest deklaracja wystąpienia ze stanu duchownego połączona z faktycznym zaprzestaniem wykonywania obowiązków osoby duchownej

Uzasadnienie stanowiska RPO

W ocenie RPO zarzut skarżącego jest zasadny, co musi skutkować uchyleniem decyzji NFZ. Przyjęto w niej, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia następuje dopiero, gdy osoba ubezpieczona zostanie formalnie, zgodnie z przepisami wspólnoty religijnej, pozbawiona statusu duchownego. 

Stanowisko to jest błędne – uważa Rzecznik. Art. 13 pkt 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wiąże wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia z "wystąpieniem" ze stanu duchownego. Znaczenie tego słowa jest jednoznaczne, należy przeze nie rozumieć "rezygnację z członkostwa lub uczestnictwa w czymś". Już sama językowa wykładnia art. 13 pkt 10 powinna była doprowadzić organ do wniosku, że wygaśnięcie obowiązku ubezpieczenia wiąże on przede wszystkim z podjęciem  inicjatywy utraty tego statusu przez samego duchownego. Brak było zatem podstaw do odstąpienia od literalnego brzmienia art. 13 pkt 10 ustawy.

W ocenie RPO przyjęcie, że wraz z porzuceniem stanu duchownego - mimo braku formalnej decyzji władz danego kościoła lub związku wyznaniowego co do utraty statusu duchownego - obowiązek ubezpieczenia wygasa, w żaden sposób nie ingeruje w autonomię kościołów i związków wyznaniowych. Nie jest bowiem zanegowaniem statusu danej osoby jako osoby duchownej. Jak trafnie wywiódł Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, to, czy dana osoba jest osobą duchowną, determinują prawa danej wspólnoty religijnej, a państwo jest zobowiązane do szanowania decyzji władz kościelnych. Nie oznacza to jednak, że państwo nie może wobec duchownych w ogóle określać ram, w jakich są zobowiązani do różnego rodzaju obowiązków, czy świadczeń publicznych. Dla państwa osoba ta pozostaje duchownym (bo o przeniesieniu do stanu świeckiego rozstrzygają prawa kościoła lub związku), tyle że niepodlegającym już obowiązkowi ubezpieczeń z tytułu bycia duchownym.

Taka wykładnia przepisów wydaje się jedyną dającą się pogodzić z konstytucyjną zasadą pewności prawa. Przyjęcie, że wolą ustawodawcy było faktyczne uzależnienie wygaśnięcia wspomnianych obowiązków publicznoprawnych od decyzji właściwej władzy kościelnej trudno byłoby uznać za gwarantujące bezpieczeństwo prawne duchownych. Także z perspektywy zasady równego traktowania wątpliwe byłoby różnicowanie sytuacji prawnej osób duchownych w zależności od tego, do którego kościoła czy związku wyznaniowego należą (od czego uzależnione są wewnętrzne procedury warunkujące przeniesienie do stanu świeckiego).

Konkludując, w świetle niebudzącej wątpliwości treści art. 13 pkt 10 ustawy, wygaśnięcie obowiązku ubezpieczeń społecznych (zdrowotnego) osoby duchownej następuje co do zasady wraz z wystąpieniem ze stanu duchownego (porzuceniem go). Utrata statusu duchownego, na skutek decyzji władz właściwego kościoła lub związku wyznaniowego, może zaś być odrębną przyczyną wygaśnięcia tego obowiązku (skoro dana osoba przestaje być duchownym, to automatycznie nie znajduje do niej zastosowania obowiązek ubezpieczenia osób duchownych). 

Przyjęcie za trafny poglądu z decyzji NFZ oznaczałoby, że art. 13 pkt 10 ustawy w zakresie, w jakim określa on moment wygaśnięcia obowiązku ubezpieczeniowego, jest w istocie pozbawiony jakiejkolwiek treści normatywnej.

V.7011.1.2025