Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Organizacje związkowe działające w dużej grupie kapitałowej skierowały do RPO skargę w sprawie naruszenia praw reprezentowanych przez nie pracowników
• Pracodawca utworzył nową funkcję - Rzeczników ds. Etyki, którzy mają stać na straży przestrzegania Kodeksu Etyki spółki
• Kandydaci na rzeczników muszą zawieszać członkostwo partyjne lub związkowe. Budzi to wątpliwości co do zgodności z wolnością zrzeszania się w związkach zawodowych określoną w art. 59 Konstytucji RP
• Po wystąpieniu do Ministra Aktywów Państwowych i Państwowej Inspekcji Pracy RPO prosi teraz o zajęcie stanowiska Minister Rodziny i Polityki Społecznej
• AKTUALIZACJA: W  ocenie Ministerstwa obecne regulacje zapewniają wystarczającą ochronę przed dyskryminacją z powodu przynależności do związku zawodowego

Zasady wyboru i funkcjonowania Rzeczników ds. Etyki przyjęte przez władze grupy kapitałowej określają zasadę, że w celu zachowania bezstronności, przed powołaniem na Rzecznika ds. Etyki, wybrany kandydat zobowiązany jest zawiesić członkostwo partyjne lub związkowe, składając jednocześnie stosowne oświadczenie o bezstronności kandydata na Rzecznika ds. Etyki.

Organizacje związkowe oceniają, że uznanie, iż przynależność związkowa ogranicza bezstronność kandydata, pomimo obowiązku złożenia oświadczenia o bezstronności, jest nadużyciem praw pracodawcy. Zwracają uwagę, że pracodawca zdaje się definiować „bezstronność” wyłącznie jako „bezstronność od wpływów partyjnych oraz związkowych”, pomijając całkowicie fakt realnej zależności służbowej wybranych rzeczników od ich przełożonych, a tym samym od zatrudniających ich pracodawców.

Zdaniem Rzecznika przyjęta zasada budzi poważne wątpliwości przede wszystkim w kontekście zgodności z art. 59 ust. 1 i 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który gwarantuje wolność zrzeszania się w związkach zawodowych. Stwierdza on, że zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych oraz innych wolności związkowych może być ograniczony tylko w ustawie. Tymczasem przewidziane przez pracodawcę ograniczenia działalności związkowej nie mają umocowania ustawowego.

Wolność zrzeszania się w związkach zawodowych i inne wolności związkowe nie spełniałyby swojego przeznaczenia, gdyby nie towarzyszyła im swoboda działalności - zewnątrz (samodzielność) i wewnątrz (samorządność) - już utworzonego związku. Z wolności tych wypływają bezpośrednio prawnie chronione zasady niezależności i samorządności związków zawodowych. Samodzielność oznacza uniezależnienie związku zawodowego od pracodawców. Tym samym wszelkiego rodzaju ograniczenia działalności związkowej, które nie mają źródła ustawowego, naruszają prawo.

W ocenie RPO, obowiązek złożenia oświadczenia o bezstronności przez kandydata na Rzecznika do spraw Etyki stanowi wystarczające zabezpieczenie przed ewentualnymi wpływami związkowymi na działania podejmowane przez niego już jako Rzecznika.

Brakuje więc mechanizmów kontrolnych i nadzorczych, które umożliwiłyby wyeliminowanie zapisów sprzecznych z Konstytucją już na etapie wprowadzania programów i kodeksów etycznych w firmach.

Jest wątpliwe, czy ofiary tych dyskryminujących zapisów znajdą skuteczną ochronę w szczególności na podstawie przepisów ustawy o związkach zawodowych – zakazującego nierównego traktowania w zatrudnieniu osób z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim albo wykonywania funkcji związkowej oraz przewidującego odpowiedzialność za naruszenie wolności związkowej.

Marcin Wiącek kieruje wystąpienie do minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg prosząc o przedstawienie stanowiska w tej sprawie.

Odpowiedź Stanisława Szweda, sekretarza stanu w MRiPS

Zgodnie z art. 1 ustawy o związkach zawodowych, związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Ustawodawca nie przyznaje zatem związkom zawodowym uprawnienia do uczestniczenia we wszystkich inicjatywach pracodawcy.

Odnośnie kodeksów etycznych uchwalanych przez przedsiębiorstwa należy zauważyć, że ich treść jest różnorodna, a nie opracowywana według jednego schematu. Jeżeli kodeks etyczny odnosi się do praw i obowiązków pracowników związanych z organizacją pracy, to wówczas jego treść pokrywa się z zakresem tematycznym regulaminu pracy, który powinien zostać ustalony z zakładową organizacją związkową w trybie określonym w art. 1042 Kodeksu pracy oraz art. 30 ust. 4-7 ustawy o związkach zawodowych. Natomiast odnośnie pozostałych kwestii poruszanych w kodeksach etycznych, należy zauważyć, że zakładowa organizacja związkowa uprawniona jest do zajmowania stanowiska w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw, nawet jeśli z przepisów prawa takie uprawnienie nie wynika . Ma więc pełne prawo do wyrażania swojego stanowiska w kwestiach etyki. Podkreślenia wymaga przy tym, że w myśl art. 7 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych, w zakresie praw i interesów zbiorowych związki zawodowe reprezentują wszystkie osoby, o których mowa w art. 2 ust. 1 i 3-6, niezależnie od ich przynależności związkowej.

Ponadto należy mieć na względzie, że przepis art. 3 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych wprowadza zakaz dyskryminacji „w zatrudnieniu” osób, o których mowa w art. 2 ust. 1 i 3 - 6, z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim albo wykonywania funkcji związkowej, którego skutkiem jest w szczególności:

1)    odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku prawnego,
2)    niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę zarobkową lub innych warunków zatrudnienia albo pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą zarobkową,
3)    pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe.

Nie definiując pojęcia „w zatrudnieniu” i wskazując przykładowe skutki dyskryminacji, ustawodawca wskazuje szeroki kierunek interpretacji zakazu dyskryminacji. Ich katalog jest otwarty. W ocenie Ministerstwa taka regulacja zapewnia wystarczającą ochronę przed dyskryminacją z powodu przynależności do związku zawodowego.

Warto ponadto zauważyć, że koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR) zakłada na najbardziej podstawowym poziomie, że organizacja społecznie odpowiedzialna przestrzega prawa obowiązującego w danym państwie. Zasada ta jest obecna w wielu dokumentach dotyczących CSR, na przykład w Wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka (punkt 23a) czy w Trójstronnej Deklaracji MOP dotyczącej przedsiębiorstw wielonarodowych narodowych i polityki społecznej (punkt 8).

Co więcej, w Wytycznych ONZ w części II, zatytułowanej „Odpowiedzialność przedsiębiorstw za poszanowanie praw człowieka” stwierdza się, że przedsiębiorstwa powinny szanować prawa człowieka: zarówno unikać ich naruszenia, jak i przeciwdziałać negatywnym skutkom wpływu na realizację praw człowieka, do którego się przyczyniły. Odpowiedzialność przedsiębiorstw za poszanowanie praw człowieka odnosi się do powszechnie uznanych praw człowieka, w tym do praw podstawowych określonych w Deklaracji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej fundamentalnych zasad i praw w pracy. Deklaracja określa pięć takich praw, jednym z nich jest wolność zrzeszania się i prawo do rokowań zbiorowych, zdefiniowane w Konwencji nr 87 dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych z 1948 r. oraz Konwencji nr 98 dotycząca stosowania zasad prawa organizowania się i rokowań zbiorowych z 1949 r.

Dlatego też przedsiębiorstwa, podejmując działania na rzecz CSR, powinny być szczególnie ostrożne i przeanalizować wpływ tych działań na fundamentalne prawa pracownicze, takie jak prawo do zrzeszania się.

III.7044.61.2022