Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich wraca do nadal nierozwiązanego problemu tzw. książeczek mieszkaniowych z PRL
• Wprowadzony w 2021 r. mechanizm rejestrowania książeczki w banku miał pozwolić na zweryfikowanie liczby rzeczywiście istniejących książeczek i oszacowanie kwoty łącznych zobowiązań budżetowych, które mogą wynikać z czynnych rachunków
• Dane te miały być podstawą przeprowadzenia przez ministra właściwego ds. mieszkalnictwa całościowej analizy programu, w tym oceny możliwości dalszych rozwiązań dla przyspieszenia realizacji procesu likwidacji książeczek
• Zastępca RPO Stanisław Trociuk występuje w tej sprawie do ministra rozwoju i technologii Krzysztofa Paszyka
• AKTUALIZACJA 30.07.2024: Resort na bieżąco monitoruje tempo likwidacji książeczek mieszkaniowych i rozważa różne propozycje działań. Należy mieć na uwadze, że każda zmiana będzie wpływała zarówno na wysokość wydatków budżetu państwa, jak i na kwestie społeczne, zatem będzie wymagać pogłębionej analizy i starannego rozważenia decyzji o kierunku, w jakim ewentualna nowelizacja ustawy powinna zmierzać - odpisał sekretarz stanu w MRiT Jacek Tomczak.

W czasach PRL władze zachęcały ludzi do oszczędzania na mieszkanie na tzw. książeczkach mieszkaniowych. Po uskładaniu wkładu na mieszkanie spółdzielcze właściciel książeczki mógł liczyć na dodatkową premię – tzw. gwarancyjną. System zawalił się jednak w kryzysie gospodarczym - wkład nie starczał już na mieszkanie. W III RP można już było jednak dzięki książeczce sfinansować część wydatków np. na wykup mieszkania czy wymianę okien. Z tej możliwości nie skorzystało ponad milion osób (tyle wydanych książeczek nie zostało zlikwidowanych)

Od wielu lat Rzecznik koresponduje z podmiotami odpowiedzialnymi za politykę mieszkaniową państwa w tej sprawie - ostatnio z Prezesem Rady Ministrów i z Ministrem Inwestycji i Rozwoju w latach 2018-2019. Wskazywał, że w obecnym stanie prawnym jedynym uprawnieniem przysługującym właścicielom książeczek wystawionych do 23 października 1990 r. jest premia gwarancyjna. Aby ją jednak otrzymać, trzeba spełnić warunki ściśle określone w ustawie.

Ze skarg obywateli wynika, że nadal znacząca grupa posiadaczy książeczek nie może skorzystać z premii gwarancyjnej. Nie są bowiem w stanie spełnić żadnej z ustawowo określonej (w zamkniętym katalogu) czynności, uprawniającej do premii, mimo że pozyskane środki finansowe miałyby być przeznaczone na cele mieszkaniowe.

W ocenie Rzecznika katalog zdarzeń uprawniających do premii gwarancyjnej uległ wyczerpaniu. W efekcie ponad milion (według danych z lat 2018-2019) właścicieli książeczek nie może ich zrealizować, a roczna liczba likwidowanych książeczek była znikoma i systematycznie malała. 

Zdaniem Rzecznika niezbędne jest podjęcie przez państwo działań zmierzających do definitywnego rozwiązania problemu. Stanowisko to podzielił Minister Infrastruktury i Rozwoju w piśmie z 10 lipca 2019 r. Wskazał na przygotowany projekt ustawy rozszerzający katalog czynności uprawniających do wypłaty premii gwarancyjnej.

19 stycznia 2021 r. weszła w życie nowelizacja niektórych ustaw wspierających rozwój mieszkalnictwa. Poszerzyła ona katalog czynności uprawniających do premii; wprowadziła mechanizm rejestracji książeczki mieszkaniowej w banku prowadzącym obsługę rachunku. Rejestracji dokonuje, na wniosek właściciela, bank prowadzący obsługę rachunków wkładów oszczędnościowych na książeczkach mieszkaniowych.

W przypadku zarejestrowania książeczki do 31 grudnia 2022 r. zasady jej likwidacji i wypłaty premii gwarancyjnej nie uległy zmianie. Jeśli zaś zostanie ona zarejestrowana po tym terminie, właściciel uzyska uprawnienie do złożenia wniosku o jej likwidację i wypłatę premii gwarancyjnej dopiero 1 stycznia roku następującego po roku rejestracji tej książeczki.

W ustawie zmieniającej ustawodawca nałożył na bank, prowadzący obsługę rachunków wkładów oszczędnościowych na książeczkach mieszkaniowych wystawionych do 23 października 1990 r., obowiązek przedstawienia ministrowi ds. mieszkalnictwa – do 30 kwietnia 2023 r. - informacji o:

• liczbie zarejestrowanych i nadal niezlikwidowanych książeczek według stanu na 31 grudnia 2022 r., z uwzględnieniem roku wystawienia książeczki stosownie do okresów, o których mowa w art. 3d ust. 2 ustawy zmienianej w art. 8;
• kwocie stanowiącej równowartość premii gwarancyjnych, jakie przysługiwałyby właścicielom książeczek, o których mowa w pkt 1, w przypadku złożenia prawidłowego wniosku o likwidację książeczki i o wypłatę premii gwarancyjnej na zasadach określonych w art. 3, art. 3a i art. 3e ustawy zmienianej w art. 8.

Z uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej wynika, że mechanizm rejestrowania w banku książeczki miał pozwolić na zweryfikowanie liczby rzeczywiście istniejących książeczek i oszacowanie kwoty łącznych zobowiązań budżetowych, które wynikać mogą z faktycznie czynnych rachunków. W uzasadnieniu wskazano także: „ocenia się, że istotna część książeczek mieszkaniowych na przestrzeni lat uległa zniszczeniu, zagubieniu itp., przez co liczba rachunków nadal ujętych w ewidencjach instytucji finansowych może być istotnie wyższa od rzeczywistej skali książeczek, jakie nadal mogą podlegać likwidacji".

Według uzasadnienia projektu uzyskane od banku informacje dotyczące liczby faktycznie istniejących książeczek wraz z oszacowaną kwotą potencjalnych łącznych zobowiązań miały być podstawą przeprowadzenia w II połowie 2023 r. przez ministra właściwego ds. mieszkalnictwa całościowej analizy programu, w tym możliwości dalszych rozwiązań dla przyspieszenia realizacji procesu likwidacji książeczek.

ZRPO Stanisław Trociuk zwraca się do Pana Ministra o informacje co do uzyskanej z banku liczby książeczek zarejestrowanych i niezlikwidowanych. Pyta, czy dokonano zapowiadanej analizy możliwości dalszych działań dla przyspieszenia realizacji procesu likwidacji książeczek oraz jakie ewentualne działanie są lub zostaną podjęte.

Ponadto nadal istnieje potrzeba stworzenia przez ustawodawcę nowych tytułów wydatkowych, uprawniających właścicieli książeczek do skorzystania z premii gwarancyjnej, z uwzględnieniem ich różnorodnych potrzeb w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych.

Odpowiedź Jacka Tomczaka, sekretarza stanu w MRiT

Zgodnie z art. 3e ust. 1 ustawy z dnia 30 listopada 1995 r. o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych, udzielaniu premii gwarancyjnych oraz refundacji bankom wypłaconych premii gwarancyjnych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1446) każdy właściciel książeczki mieszkaniowej powinien zarejestrować książeczkę w oddziale banku, w którym prowadzony jest mieszkaniowy rachunek oszczędnościowy. Jeżeli właściciel książeczki mieszkaniowej dokona rejestracji książeczki po 1 stycznia 2023 r., uprawnienie do wypłaty premii gwarancyjnej nabędzie dopiero w roku następującym po rejestracji książeczki. Wraz z wprowadzeniem obowiązku rejestracji książeczek mieszkaniowych, banki prowadzące obsługę rachunków oszczędnościowych zostały zobowiązane do przedstawienia ministrowi właściwemu ds. budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa (art. 34 ust. 1 i 2 ustawy o zmianie niektórych ustaw wspierających rozwój mieszkalnictwa) informacji zawierającej liczbę zarejestrowanych i nadal niezlikwidowanych książeczek mieszkaniowych według stanu na dzień 31 grudnia 2022 r., z uwzględnieniem roku wystawienia książeczki stosownie do okresów, o których mowa w art. 3d ust. 2 ustawy o pomocy państwa (...) oraz kwotę stanowiącą równowartość premii gwarancyjnych, jakie przysługiwałyby właścicielom książeczek w przypadku złożenia prawidłowego wniosku o likwidację książeczki mieszkaniowej i o wypłatę premii gwarancyjnej.

Poniżej przedstawiam zestawienie obejmujące dane przekazane przez: bank PKO BP S.A., który jest bankiem obsługującym 99% pulę rachunków książeczek mieszkaniowych oraz banki BPS S.A. i SGB S.A., jako banki zrzeszające lokalne banki spółdzielcze, które realizują comiesięczne wypłaty premii gwarancyjnych

(Tabelka dostępna w załączniku na dole strony)

Liczba zarejestrowanych książeczek w banku PKO BP wyniosła 20.270 szt., co stanowiło 2,1% wszystkich rachunków oszczędnościowych prowadzonych przez Bank tj. 982.221 szt. (wg stanu na 31.12.2022 r.). Banki, zrzeszające banki spółdzielcze, nie prowadzą statystyki ogólnej liczby książeczek, do której można było odnieść liczbę aktualnie zarejestrowanych rachunków książeczek mieszkaniowych.

Jak widać powyżej, znikomy efekt przedsięwzięcia związanego z rejestracją książeczek uniemożliwił wykorzystanie tego narzędzia do przeprowadzenia miarodajnych ocen i wyciągnięcia wniosków co do przyszłości funkcjonowania programu książeczek mieszkaniowych.

Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że w związku z przesunięciem w czasie procedury likwidacji książeczek mieszkaniowych dla właścicieli, którzy nie dokonali rejestracji do 31 grudnia 2022 r., rok 2023 r. był przełomowy pod względem liczby zlikwidowanych książeczek, która była wyjątkowo niska i nie pozwalała na przeprowadzanie dogłębnych analiz czy też podejmowanie zdecydowanych działań w zakresie książeczek. Należy podkreślić, że w ciągu całego 2023 r. zlikwidowano zaledwie 3.467 szt. książeczek, co stanowiło 37,8% liczby książeczek zlikwidowanych w 2022 r. - 9.174 szt.

Efekt kumulacji związany z rocznym przesunięciem terminu wypłaty premii gwarancyjnej był widoczny w I kw. br., kiedy zlikwidowano 3.587 szt. książeczek mieszkaniowych, to jest o 2.124 szt. więcej niż w I kwartale 2023 r. i o 120 szt. więcej niż w całym 2023 r.

Resort na bieżąco monitoruje tempo likwidacji książeczek mieszkaniowych i rozważa różne propozycje działań. Natomiast należy mieć na uwadze, że każda zmiana będzie wpływała zarówno na wysokość wydatków budżetu państwa, jak i na kwestie społeczne, zatem będzie wymagać pogłębionej analizy i starannego rozważenia decyzji o kierunku, w jakim ewentualna nowelizacja ustawy powinna zmierzać.

Warto podkreślić, że nowe tytuły wydatkowe wprowadzone nowelizacją ustawy w 2021 r. uprawniające do likwidacji książeczki i wypłaty premii gwarancyjnej przyczyniły się do likwidacji odpowiednio: w 2021 r. - 297 szt. książeczek z ogółu zlikwidowanych 10.318 szt.; w 2022 r. - 470 szt. z 9.174 szt., w 2023 r. - 205 szt. z 3.467 szt. Największym zainteresowaniem cieszyły się przedsięwzięcia termomodernizacyjne, realizowane na podstawie art. 3 pkt 11a ustawy o pomocy państwa (...), które stanowiły 88-94% zlikwidowanych książeczek.

IV.7216.25.2023