Biuletyn Informacji Publicznej RPO

9 grudnia 2025 r. w trybie hybrydowym odbyło się posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego, poświęcone projektowi nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.

Spotkanie otworzył Adam Krzywoń, zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich, który po przywitaniu gości i stałych ekspertów przedstawił krótkie wprowadzenie do tematu posiedzenia. Przypomniał, że Komisja ponownie podejmuje dyskusję nad projektem zmian przygotowanych przez Ministerstwo Zdrowia, i podobnie jak w styczniu 2023 r., propozycje nowelizacji budzą liczne wątpliwości i kontrowersje.

Następnie głos zabrał współprzewodniczący Komisji dr Marek Balicki, który zaprezentował swoje uwagi do projektu. W jego ocenie projekt nowelizacji ma charakter fragmentaryczny i nie tylko nie rozwiązuje podstawowych problemów ustawy, lecz wprowadza nowe trudności, które obciążą lekarzy, sądy oraz pacjentów. Część z proponowanych zmian, jak np. odejście od terminu ordynator nie mają realnego znaczenia dla funkcjonowania systemu i nie usuwają obecnych niejasności. Dr Balicki podkreślił, że zamiast punktowych poprawek konieczne byłoby kompleksowe, spójne uregulowanie całej materii w nowej ustawie.

Szczególnie jaskrawym przykładem niespójności jest – według dr. Balickiego – propozycja określenia szpitala psychiatrycznego jako zakładu leczniczego. W obowiązującym systemie zakład leczniczy jest jedynie zespołem środków majątkowych i nie ma kierownika, podczas gdy przepisy ustawy nakładają obowiązek zawiadamiania sądu o przyjęciu bez zgody właśnie na kierownika szpitala. Obowiązek ten może być realizowany wyłącznie przez podmioty lecznicze, a nie zakłady lecznicze, co prowadzi do wewnętrznej sprzeczności.

Współprzewodniczący zwrócił również uwagę na kontrowersje związane ze zmianą terminologii dotyczącej zaburzeń psychicznych. Zamiana określenia „osoba chora psychicznie” na „osoba z zaburzeniami psychicznymi” nie zmienia zakresu pojęcia i pozostaje zgodna z dotychczasowym orzecznictwem. Problematyczne jest natomiast zastąpienie sformułowania „osoba upośledzona umysłowo” terminem „niepełnosprawność intelektualna”, zaczerpniętym z klasyfikacji DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders" Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego). W Polsce obowiązuje ICD-10 (Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych sporządzona przez Światową Organizację Zdrowia WHO), która posługuje się pojęciem „zaburzeń rozwoju intelektualnego”. Użycie różnych terminów może prowadzić do niejasności, dlatego właściwsze byłoby oparcie się na terminologii ICD-10.

Najpoważniejsze zastrzeżenia dotyczą jednak zmian w art. 23 ust. 1 uozp, regulującym przesłanki przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody. Obecnie wymagane jest łączne spełnienie dwóch przesłanek: choroby psychicznej (lub zaburzeń psychotycznych) oraz bezpośredniego zagrożenia życia pacjenta lub życia i zdrowia innych osób. Projekt wprowadza dodatkową przesłankę psychologiczną, co w efekcie tworzy zupełnie nowy model przyjęć, oparty na konieczności spełnienia trzech warunków jednocześnie. Może to wykluczyć osoby faktycznie potrzebujące hospitalizacji, a zarazem rozszerzyć katalog osób, wobec których ustawa będzie stosowana, co rodzi poważne wątpliwości prawne i praktyczne.

Zdaniem dr. Balickiego obecnie należałoby skorygować jedynie te przepisy, które wymagają bezwzględnych poprawek, natomiast kompleksowa reforma powinna zostać przeprowadzona w szerszym zakresie i w odrębnej ustawie.

Następnie głos zabrał Kuba Sękowski, zastępca dyrektora Departamentu Zdrowia Publicznego w MZ. Poinformował, że w ramach konsultacji publicznych ok. 30–40 podmiotów zgłosiło uwagi do projektu, które są obecnie analizowane. Podkreślił otwartość resortu na dalsze propozycje oraz zaznaczył, że poszerzenie zakresu nowelizacji może wymagać zmiany wpisu w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów, co wpłynie na czas procedowania projektu.

Kolejno głos zabrał prof. Andrzej Gałecki, konsultant krajowy w dziedzinie psychiatrii. Wskazał na konieczność dostosowania ustawy do aktualnych potrzeb i realiów. Podkreślił, że stosunkowo niewielka liczba uwag zgłoszonych w konsultacjach może sugerować, że projekt nie budzi szerokich kontrowersji. Poparł jednocześnie postulat zastąpienia w projekcie terminu „niepełnosprawność intelektualna” określeniem „zaburzenia rozwoju umysłowego”.

Zwrócił także uwagę na potrzebę nowelizacji przepisów dotyczących stosowania przymusu bezpośredniego oraz na konieczność doprecyzowania definicji szpitala psychiatrycznego. Podkreślił też pilną potrzebę uregulowania zasad przeprowadzania kontroli osobistej na oddziałach psychiatrycznych.

W odniesieniu do projektowanych zmian w art. 23 i 24 uznał, że mają one charakter doprecyzowujący, a nie rozszerzający, co jego zdaniem, jest szczególnie istotne, ponieważ dotyczy pozbawienia wolności. Wskazał również na wagę wprowadzenia zasady przeprowadzania rozpraw sądowych w szpitalu, z wyjątkiem sytuacji, w których jest to szczególnie utrudnione.

Następnie swoje stanowisko przedstawił dr Marcin Szwed z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz Uniwersytetu Warszawskiego. Zwrócił uwagę, że zmiany w pojęciach ustawowych powinny wiązać się ze zmianami w innych aktach prawnych, takich jak kodeks karny czy cywilny, aby zachować spójność systemową.

Odnosząc się do zmian dotyczących hospitalizacji bez zgody, dr Szwed podkreślił brak uzasadnienia dla wprowadzenia nowych przesłanek. W uzasadnieniu projektu wskazano bowiem, że celem jest wyłącznie zmiana terminologii, podczas gdy faktycznie modyfikowane są podstawy prawne ingerencji w wolność osobistą.

Omówił również skutki wprowadzenia nowych przesłanek w art. 23, w szczególności przesłanki psychologicznej, która budzi wątpliwości co do możliwości jej realnego zbadania przez lekarza przy przyjęciu. Zaznaczył, że przesłanka ta jest podobna do instytucji niepoczytalności z kodeksu karnego, której ustalenie wymaga specjalistycznych i czasochłonnych analiz.

Jeszcze poważniejsze wątpliwości budzi zmiana art. 29 uzop (tzw. tryb wnioskowy), w którym pojęcie choroby psychicznej zastąpiono zaburzeniami psychicznymi bez wprowadzenia jakichkolwiek dodatkowych ograniczeń. Może to prowadzić do nadmiernego paternalizmu państwa i naruszać konstytucyjną zasadę proporcjonalności.

Ekspert zwrócił także uwagę na art. 18b, dotyczący stosowania przymusu bezpośredniego w jednostkach pomocy społecznej. Obecny limit 8 godzin unieruchomienia lub izolacji został w projekcie zniesiony, zastępując go decyzją lekarza, co budzi poważne zastrzeżenia i nie znajduje żadnego uzasadnienia.

Kolejno głos zabrała dr Małgorzata Pyrcak-Górowska (Uniwersytet Jagielloński), analizując projekt w kontekście prawa karnego. Wskazała, że przepisy o kontroli osobistej (art. 18g i 18h) budzą wątpliwości co do zakresu ich stosowania. Zwróciła uwagę, że regulacje te są wzorowane na przepisach z innych ustaw (m.in. kodeksu karnego wykonawczego i ustawy o policji), lecz zostały przeniesione jedynie częściowo, co prowadzi do braków – np. brak obowiązku przeprowadzania kontroli przy częściowym rozebraniu, brak regulacji dotyczących przedmiotów zatrzymanych podczas kontroli czy brak wskazania obowiązku podania przyczyny kontroli.

Zastrzeżenia wzbudził także projektowany art. 22 ust. 3, dotyczący sprzecznych oświadczeń przedstawicieli ustawowych w kwestii przyjęcia małoletniego do szpitala psychiatrycznego. Według ekspertki przepis ten jest zbędny, gdyż materię tę reguluje już kodeks rodzinny i opiekuńczy.

W art. 23 wątpliwości budzi m.in. analogia przesłanki psychologicznej do instytucji niepoczytalności, przy jednoczesnej modyfikacji jej zakresu (zmiana znaczenia przesłanek i spójnika), co zdecydowanie utrudni korzystanie z dorobku prawa karnego. Zwróciła również uwagę na niekompletność regulacji art. 31.

Następnie swoje uwagi przedstawił dr Mateusz Kowalczyk, wiceprezes Naczelnej Rady Lekarskiej. Podzielił większość zastrzeżeń zgłoszonych przez ekspertów. Zwrócił uwagę, że niektóre przepisy mogą być trudne do realizacji w praktyce, np. przepisy dotyczące płci osób przeprowadzających kontrolę osobistą w małych oddziałach psychiatrycznych. Wskazał również, że projekt zakłada możliwość wyrażenia zgody na kontrolę przez osobę zarządzającą podmiotem, co w nagłych przypadkach będzie trudne logistycznie.

Samorząd lekarski krytycznie ocenił również rozszerzenie katalogu lekarzy uprawnionych do podejmowania decyzji o przyjęciu bez zgody. Dr Kowalczyk negatywnie ocenił także zastąpienie pojęcia „ordynator” terminem „osoba kierująca oddziałem” oraz wydłużenie z 2 do 3 lat okresu, w jakim minister zdrowia przedstawia informację o realizacji zadań z zakresu ochrony zdrowia psychicznego.

Po wystąpieniach gości odbyła się dyskusja. Poruszono m.in. kwestie niepełnego uregulowania zasad kontroli osobistej, w tym brak pouczeń o prawach pacjenta i brak jednoznacznego określenia obowiązku poddania się kontroli. Mec. Radosław Tymiński zwrócił uwagę, że w obecnym kształcie decyzje o przyjęciu bez zgody najczęściej będą podejmowane przez rezydentów, którzy formalnie i merytorycznie mogą nie być do tego przygotowani. Podkreślił też konieczność rozpoczęcia prac nad kompleksową reformą ustawy zamiast jej cząstkowej nowelizacji.

W dyskusji zwrócono również uwagę na praktyczne problemy związane ze stosowaniem przymusu bezpośredniego oraz sytuacją pacjentów z zaburzeniami świadomości hospitalizowanych na oddziałach ogólnych.

Opinie i konsultacje zostaną wykorzystanie w bieżących działaniach RPO.