Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył zasady obliczania kary łącznej, które w określonych przypadkach mogą pogarszać sytuację skazanego
• Gdy np. suma kar jednostkowych wynosi 12 miesięcy (360 dni), to sąd związany zaskarżonymi przepisami orzeknie karę łączną w wysokości roku pozbawienia wolności (365 dni) 
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego mógłby zatem dać podstawę do takiego przeliczania kary łącznej na dni pozbawienia wolności, które nie powodowałoby jej przedłużania

Powodem wniosku do TK jest stwierdzenie przez RPO, że zastosowanie w określonych przypadkach zasady kumulacji kar przez sad prowadzi faktycznie do każdorazowo dłuższego faktycznego pozbawienia wolności, niż w sytuacji, gdyby kary jednostkowe nie zostały powiązane karą łączną.

Dlatego RPO Marcin Wiącek wnosi o stwierdzenie przez Trybunał, że: 

• art. 12c ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 2023 r., poz. 127) w związku z art. 86 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. z 2022 r., poz. 1138 ze zm.) w zakresie, w jakim pomija przeliczenie miesięcy na lata przy wyznaczeniu przez sąd w oparciu o zasadę kumulacji górnej granicy kary łącznej pozbawienia wolności - gdy kary jednostkowe w danej sprawie po zsumowaniu stanowią 12 miesięcy i więcej - jest niezgodny z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP w związku z art. 2 Konstytucji RP.

Wniosek dotyczy obliczania górnej granicy kary łącznej (czyli jednej kary wymierzonej za przestępstwa pozostające w zbiegu realnym przestępstw) w oparciu o zasadę kumulacji. Problem uwidacznia się na etapie postępowania wykonawczego, gdy sąd zobligowany jest połączyć kary jednostkowe określone w miesiącach i latach w danej sprawie, gdy po zsumowaniu stanowią one 12 miesięcy i więcej.

Warunkiem zastosowania nakazu  kary łącznej jest ustalenie, że sprawca dopuścił się przestępstw zanim zapadł pierwszy, choćby nieprawomocny, wyrok co do któregokolwiek z nich. Wraz z nowelizacją z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych, do Kodeksu karnego wykonawczego wprowadzono zasady obliczenia okresu wykonywania kary lub środka karnego. Zamierzeniem ustawodawcy było ułatwienie sądowi przeliczenia miesięcy i lat, ponieważ ostatecznie faktyczny czas odbywania kary liczony jest w dniach, a nie miesiącach i latach.

Zasady wyznaczania granic wymiaru kary łącznej określa art. 86 § 1 k.k.: „Sąd wymierza karę łączną w granicach powyżej najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa do ich sumy, nie przekraczając jednak 810 stawek dziennych grzywny, 2 lat ograniczenia wolności albo 20 lat pozbawienia wolności. Jeżeli najwyższą z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa jest kara 810 stawek dziennych grzywny, 2 lat ograniczenia wolności albo 20 lat pozbawienia wolności, dolną granicę kary łącznej przyjmuje się w tej wysokości. Karę pozbawienia wolności wymierza się w miesiącach i latach”.

Obliczenie zaś sumy kar jednostkowych podlegających wykonaniu następuje na podstawie art. 12c Kkw: „Jeżeli kara lub inny środek podlegający wykonaniu według przepisów niniejszego kodeksu są określone w tygodniach, miesiącach lub latach, przyjmuje się w postępowaniu wykonawczym, że tydzień liczy się za dni 7, miesiąc za dni 30, a rok za dni 365".

Orzeczenie kary łącznej na zasadzie kumulacji powinno być rozpatrywane przez sąd poprzez pryzmat dyrektyw art. 85a k.k„ a także wypracowanej przez orzecznictwo dyrektywy przedmiotowego i podmiotowego związku między zbiegającymi się przestępstwami. Przy spełnieniu tych wymagań sąd ma możliwość orzeczenia wyroku łącznego opartego o zasadę pełnej kumulacji, polegającą na zsumowaniu kar jednostkowych wymierzonych za zbiegające się przestępstwa.

Art. 86 § 1 k.k. stanowi, że górną granicę kary łącznej sąd zobligowany jest określić poprzez zsumowanie kar jednostkowych za zbiegające się przestępstwa, nie przekraczając jednak 810 stawek dziennych grzywny, 2 lat ograniczenia wolności albo 20 lat pozbawienia wolności. Kodeks karny nie posługuje się definicją „sumy kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa", w związku z tym należy przyjąć posłużenie się przez sąd w pierwszej kolejności wykładnią językową. W przypadku kary łącznej sumowanymi liczbami jest wysokość kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa pozostające ze sobą w realnym zbiegu.

Kiedy wyrok łączny się uprawomocnia, kierowany jest do wykonania. Obliczenie sumy kar jednostkowych podlegających wykonaniu następuje na podstawie art. 12c k.k.w. Jeżeli kara lub inny środek podlegający wykonaniu według przepisów tego kodeksu są określone w tygodniach, miesiącach lub latach, przyjmuje się w postępowaniu wykonawczym, że tydzień liczy się za dni 7, miesiąc za dni 30, zaś rok za dni 365.

Przepis ten został wprowadzony w ustawie z  20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Regulacja ta zrównuje wszystkie miesiące bez względu na to, ile faktycznie mają dni, przyjmując fikcję prawną, że każdy z miesięcy w roku liczy 30 dni. W związku z tym 12 miesięcy w rozumieniu przepisu to 360 dni (12x30). Jednocześnie ustawodawca w tym samym przepisie przyjął, że rok to 365 dni.

Przepis ten pomija jednak, że w wyroku łącznym miesiące mogą zostać „przeliczone" na lata, co prowadzi do poważnych problemów praktycznych, w zakresie w jakim sąd zobligowany jest obliczyć sumę kar jednostkowych pozbawienia wolności, które określono w miesiącach, podczas gdy ich suma to 12 miesięcy i powyżej. Norma art. 86 § 1 k.k. in fine obliguje bowiem sąd do określenia kary w miesiącach i latach, jeśli zatem suma miesięcy jest równa lub wyższa niż 12, sąd musi je przeliczyć w odpowiednim zakresie na lata.

Aby unaocznić problem, można podać przykład, gdy sprawcę skazano na 4 miesiące i 8 miesięcy pozbawienia wolności przy zastosowaniu górnej granicy kary łącznej. Suma kar jednostkowych to 12 miesięcy (360 dni), ale sąd związany art. 86 § 1 k.k. orzeknie karę łączną w wysokości 1 roku pozbawienia wolności (365 dni). 

Analogicznie będzie w przypadku, gdy suma kar jednostkowych wynosić będzie powyżej 12 miesięcy pozbawienia wolności. Przykładowo, jedna z kar jednostkowych pozbawienia wolności to 1 rok i 5 miesięcy, druga kara jednostkowa to 2 lata i 9 miesięcy. Suma kar jednostkowych to 3 lata i 14 miesięcy, czyli 1515 dni pozbawienia wolności (365x3 + 14x30). W przeliczeniu na lata i miesiące, kara łączna wyniesie 4 lata i 2 miesiące, czyli 1520 dni pozbawienia wolności (4x365 + 2x30). W rozpatrywanym stanie faktycznym następuje więc wydłużenie kary łącznej o 5 dni, a co za tym idzie faktyczne wydłużenie pozbawienia wolności danego skazanego.

Instytucja kary łącznej może w określonych przypadkach pogorszyć sytuację skazanego. Regulacja art. 12c k.k.w. w związku z art. 86 § 1 k.k. budzi zatem zastrzeżenia konstytucyjne na gruncie art. 42 ust. 1 Konstytucji RP w związku z art. 2 Konstytucji RP.

Zdaniem RPO należy uznać, że w art. 12c k.k.w. w związku z art. 86 § 1 k.k. dochodzi do pominięcia prawodawczego w zakresie, w jakim prawodawca ustanowił normę prawną, lecz nie objął jej zakresem okoliczności, które powinny być nią objęte w świetle wymagań konstytucyjnych - zasady "nulla poena sine lege" w aspekcie certa oraz zasady demokratycznego państwa prawnego. 

Wydaje się, że wprowadzone przez łączne zastosowania art. 86 § 1 k.k. i art. 12c k.k.w. rozwiązanie prawne nie stanowiło intencjonalnego działania ustawodawcy, a raczej przeoczenie będące konsekwencją licznych, często pospiesznych, nowelizacji obu kodeksów.

Orzeczenie TK zgodne z wnioskiem nie deroguje z systemu prawnego żadnej z zaskarżonych norm, nie spowoduje zatem ewentualnego powstania jeszcze większej luki prawnej. Wyrok taki jako wyrok zakresowy, określi jedynie pewne ograniczone pole, na którym zakwestionowane przepisy są nie do pogodzenia z wzorcami kontroli konstytucyjnej. Da on jednocześnie podstawę do takiego przeliczania wymierzonej kary łącznej na dni pozbawienia wolności, które nie powodowałoby przedłużenia jej odbywania. 

II.510.831.2021