Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Czas pandemii jeszcze bardziej wydłużył czas spędzany przez najmłodszych w Internecie, gdzie czyha na nich wiele zagrożeń , w tym związanych z patologicznymi zachowaniami seksualnymi.
• Ważna jest zatem lepsza edukacja na temat cyberbezpieczeństwa - nie tylko wśród małoletnich, ale i dorosłych
• Należy też zadbać o odpowiednie wsparcie dla osób pokrzywdzonych, oparte na empatii, zrozumieniu ich sytuacji i budowaniu w nich poczucia bezpieczeństwa
• AKTUALIZACJA: W odpowiedzi Minister Przemysław Czarnek przedstawia Rzecznikowi działania w zakresie cyberbezpieczeństwa dzieci i młodzieży, podejmowane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki (odpowiedź w załączniku)

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przedstawia ministrowi edukacji i nauki Przemysławowi Czarnkowi uwagi ws. raportu "Nie na pokaz", opracowanego przez Państwowy Instytut Badawczy “Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa”. 

RPO zwraca  uwagę ministra na brak wystarczającej wiedzy i środków edukacyjnych w zakresie cyberbezpieczeństwa dzieci i młodzieży, w kontekście patologicznych zachowań seksualnych w Internecie.

Ponadto o tym wystąpieniu do MEiN Marcin Wiącek poinformował Rzecznika Praw Dziecka. Wyraził nadzieję na podjęcie przez Mikołaja Pawlaka działań zwalczających opisane zjawisko. Zadeklarował też gotowość do współpracy w tym zakresie.

Ustalenia  raportu NASK

W kwietniu 2022 r. NASK opublikowała raport  będący analizą wyników badania  publikowania treści intymnych (self-generated sexual content) przez młodzież. W publikacji przedstawiono najbardziej powszechne zagrożenia, na które narażone są dzieci i nastolatki w Internecie, takie jak grooming, szantaż na tle seksualnym, czy też sexting.

Szczególny niepokój RPO  budzi przedstawiony w raporcie dynamiczny wzrost liczby treści o charakterze seksualnym wytwarzanych przez osoby małoletnie, będących formą ich autoprezentacji. Badanie  przeprowadzone w lipcu i  sierpniu 2021 r. w dwóch grupach wiekowych - 18-21 oraz 22-24 lat - pokazało takie problemy związane z tym zagadnieniem, jak:

• zatrważający brak wsparcia, z jakim borykają się osoby w młodym wieku, które doświadczyły krzywdy i traumy w związku ze zjawiskiem sextingu oraz miały kontakt z materiałami o charakterze pornograficznym zbyt wcześnie, 
• niewystarczająca wiedza na temat cyberbezpieczeństwa zarówno wśród osób małoletniech, jak i dorosłych, 
• upublicznianie cudzych materiałów intymnych, co dla osoby pokrzywdzonej jest według badań jedną z największych traum wieku młodzieńczego.

Na podstawie wyników badania stwierdzono, że wyciek materiałów self-generated sexual content został przez badane osoby uznany za jedną z najtrudniejszych sytuacji, w jakiej może znaleźć się osoba wysyłająca tego typu zdjęcia lub filmy. Drugą bardzo trudną sytuacją wskazaną przez badanych jest presja wysłania tego typu materiałów.

A zjawisko to ma charakter powszechny i dotyka ogromnej liczby internautów, w tym także dzieci (12-14 lat). W przypadku dzieci i nastolatków niegotowych na kontakt z tego typu materiałami może to skutkować nieprzyjemnymi lub w skrajnych przypadkach, nieodwracalnymi skutkami w sferze psychiki i zachowań osób poszkodowanych (odrzucenia/zamrożenia sfery seksualnej w przyszłości lub zbyt wczesnego, nagłego rozbudzenia tej sfery, prowadzącego do uzależnienia od seksu oraz innych zaburzeń na tym tle).

Osoby badane wielokrotnie wskazywały, że w wyniku tak powszechnego i masowego kontaktu z materiałami o charakterze pornograficznym z czasem następuje zobojętnienie, przebodźcowanie tym tematem. Według badanych obojętność może być również formą wyparcia trudnych do przeżywania uczuć związanych z kontaktem z tego typu treściami, zwłaszcza  gdy był on nagły, niespodziewany i niechciany albo nastąpił w bardzo młodym wieku.

Większość badanych stwierdziła, że w przypadku trudnych sytuacji, związanych z materiałami self-generated sexual content, takich jak wyciek zdjęć lub filmów, presja rówieśnicza, zawiedzenie się na kimś lub otrzymanie treści o charakterze seksualnym, których nie chcieli otrzymać, nie zwróciliby się o wsparcie do rodziców, ani do szkoły z powodu strachu, że zostaną ukarani, obwinieni lub niezrozumiani. W wypowiedziach osób badanych widoczna jest też niepokojąco niska świadomość wiedzy i zasad dotyczących bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni. Niektóre osoby świadomie ignorowały znane im zasady bezpiecznego korzystania z Internetu.

Badani jednogłośnie twierdzili, że wsparcie, jakiego oczekiwaliby w takiej sytuacji powinno opierać się na empatii, zrozumieniu ich sytuacji i budowaniu w nich poczucia bezpieczeństwa. Nie powinno z kolei zawierać w sobie elementów moralizatorskich, stygmatyzujących, oceniających i wypominających błędy. Wsparciu takiemu nie powinna też towarzyszyć atmosfera strachu lub wstydu.

Uwagi RPO

Rzecznik od lat podejmuje działania mające na celu propagowanie bezpiecznego dostępu do sieci, a także apeluje, aby nie być obojętnym na zagrożenia w Internecie, na które szczególnie narażone są dzieci i młodzież.

Marcin Wiącek w pełni podziela obawy autorów raportu, z którego wynika potrzeba zwiększania jakości i dostępności edukacji na temat cyberbezpieczeństwa - zarówno wśród małoletnich, jak i dorosłych. 

Oprócz wiedzy i nauki, należy również zadbać o odpowiednie wsparcie dla osób pokrzywdzonych, które powinno opierać się na empatii, zrozumieniu ich sytuacji i budowaniu w nich poczucia bezpieczeństwa. Chodzi o wsparcie, które nie będzie zawierać  elementów moralizatorskich, stygmatyzujących, oceniających i wypominających błędy. Wsparcie, któremu nie będzie towarzyszyć atmosfera strachu lub wstydu.

Pandemia koronawirusa zmusiła nas do większego zaangażowania się w Internet, gdzie na młode osoby czeka wiele zagrożeń, którym obecnie ciężko jest sprostać. Dlatego tak ważna jest odpowiednia edukacja, która pozwoli zapewnić bezpieczeństwo najmłodszym. 

RPO ma nadzieję, że minister uwzględni przedstawiony raport i podejmie działania, które pozwolą poprawić jakość edukacji na temat cyberbezpieczeństwa. 

Odpowiedź MEiN

W obszernej odpowiedzi, która wpłynęła do RPO minister edukacji i nauki Przemysław Czarnek przedstawił działania w zakresie cyberbezpieczeństwa dzieci i młodzieży, podejmowane przez resort.

Podkreślił, że podstawa programowa kształcenia ogólnego, kładzie nacisk na rozwijanie u uczniów kompetencji kluczowych, w tym kompetencji cyfrowych. Za jedną z najważniejszych umiejętności, które zdobywają uczniowie w ramach edukacji szkolnej, uznano sprawne i odpowiedzialne posługiwanie się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi w procesie uczenia się.

Szkoła powinna przygotować uczniów do świadomego i odpowiedzialnego korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych, wyposażyć ich w kompetencje potrzebne do korzystania z różnych cyfrowych zasobów informacyjnych, wyszukiwania i krytycznej analizy informacji, bezpiecznego poruszania się w przestrzeni cyfrowej, w tym nawiązywania i utrzymywania opartych na wzajemnym szacunku relacji z innymi użytkownikami sieci.

Zachowaniom bezpiecznym i odpowiedzialnym podczas korzystania z portali i mediów społecznościowych sprzyja ponadto realizacja treści nauczania zawartych w innych przedmiotach, jak: język polski, język obcy nowożytny, wiedza o społeczeństwie, etyka, wychowanie do życia w rodzinie.

Wychowanie ma zmierzać do budowania konstruktywnego sytemu wartości ucznia i wychowanka, respektowania jego praw i godnego traktowania. 

Jednolite podejście w wychowaniu do uniwersalnych wartości jest należytym kierunkiem eliminowania lub minimalizowania trudnych wychowawczo sytuacji i niewłaściwych zachowań dzieci i młodzieży. Działalność wychowawcza szkoły należy do podstawowych celów polityki oświatowej państwa, co daje wyraz w ustalanych co roku przez Ministra Edukacji Narodowej kierunkach realizacji polityki oświatowej państwa.

W roku szkolnym 2022/2023 są to: 

− Wychowanie zmierzające do osiągnięcia ludzkiej dojrzałości poprzez kształtowanie postaw ukierunkowanych na prawdę, dobro i piękno, uzdalniających do odpowiedzialnych decyzji. 

− Wspomaganie wychowawczej roli rodziny przez właściwą organizację i realizację zajęć edukacyjnych wychowanie do życia w rodzinie. Ochrona i wzmacnianie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. 

− Rozwijanie umiejętności metodycznych nauczycieli w zakresie prawidłowego i skutecznego wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych w procesach edukacyjnych. Wsparcie edukacji informatycznej i medialnej, w szczególności kształtowanie krytycznego podejścia do treści publikowanych w Internecie i mediach społecznościowych.

Minister zwraca uwagę, że istotną rolę w przeciwdziałaniu zachowaniom ryzykownym i formowaniu młodego człowieka odgrywają rodzice, których obowiązkiem jest wzmacnianie czynników chroniących w procesie wychowania i w profilaktyce domowej. Tylko przy dobrej współpracy pomiędzy szkołą a rodziną mogą być skutecznie realizowane cele prewencyjne i efektywne wspieranie ucznia w sytuacji problemowej. Dlatego program wychowawczo-profilaktyczny każdej szkoły przewiduje także działania profilaktyczne skierowane do rodziców. Szkoła nie powinna zapominać o możliwości poszerzania kompetencji rodziców swoich uczniów.

Minister Edukacji i Nauki we wrześniu 2020 r. uaktualnił poradnik pn. „Bezpieczna szkoła. Zagrożenia i zalecane działania profilaktyczne w zakresie bezpieczeństwa fizycznego i cyfrowego uczniów”. Poradnik został opracowany we współpracy z organizacjami pozarządowymi, innymi resortami i instytucjami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo, w tym Ministerstwem Cyfryzacji, Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji, Naukową i Akademicką Siecią Komputerową – Państwowym Instytutem Badawczym oraz Ośrodkiem Rozwoju Edukacji. Jest to kompendium wiedzy na temat rozpoznawania sytuacji zagrożeń, sposobów reagowania na sytuacje trudne, zasad postępowania, przepisów prawa.

Istotnym elementem jest dla nas również rozwijanie kompetencji cyfrowych nauczycieli. Obszar ten jest co roku uwzględniany we wspomnianych wcześniej „Podstawowych kierunkach realizacji polityki oświatowej państwa”.

Dokument ten obliguje wszystkie jednostki systemu oświaty, w tym kuratoria oświaty, placówki doskonalenia nauczycieli, szkoły i palcówki do realizacji wynikających z niego działań. I tak, wśród ustalonych na rok szkolny 2022/2023 kierunków realizacji polityki oświatowej wskazano na rozwijanie umiejętności metodycznych nauczycieli w zakresie prawidłowego i skutecznego wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych w procesach edukacyjnych. Wsparcie edukacji informatycznej i medialnej, w szczególności kształtowanie krytycznego podejścia do treści publikowanych w Internecie i mediach społecznościowych.

Minister wspomina również, że w Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej – Państwowym Instytucie Badawczym od lat funkcjonuje punkt kontaktowy do zgłaszania nielegalnych treści w internecie – Dyżurnet.pl. Do jego zadań należy m.in. zapewnienie obsługi linii telefonicznej lub serwisu internetowego prowadzących działalność w zakresie zgłaszania i analizy przypadków dystrybucji, rozpowszechniania lub przesyłania pornografii dziecięcej za pośrednictwem technologii informacyjno-komunikacyjnych. Misją Zespołu Dyżurnet.pl jest podejmowanie działań na rzecz tworzenia bezpiecznego internetu. Jest ona realizowana również poprzez popularyzację wiedzy na temat bezpiecznego korzystania z internetu: przygotowywanie publikacji, prowadzenie kampanii i programów społecznych, promujących dobre praktyki i informujących o możliwych zagrożeniach w internecie m.in. w ramach projektu Safer Internet.

VII.501.94.2022