Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Przepisy dotyczące organizacji edukacji mniejszości wymagają doprecyzowania w zakresie realizacji prawa mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym do nauki własnego języka, historii i kultury również w osobnych szkołach publicznych
• Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił w tej sprawie do minister edukacji Barbary Nowackiej
• AKTUALIZACJA 26.11.2024: Kwestie te są przedmiotem prac Zespołu ds. Edukacji powołanego w ramach Komisji Wspólnej Rządu oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Minister Barbara Nowacka zapowiada, że resort przygotuje propozycję legislacyjną dotyczącą możliwości zwolnienia ucznia, który uczestniczy w nauce języka mniejszości z nauki drugiego języka obcego.
• AKTUALIZACJA 4.04.2025: ZRPO Adam Krzywoń ponownie wskazuje na potrzebę analizy i doprecyzowania przepisów ustawy o systemie oświaty oraz Prawo oświatowego w zakresie organizacji  nauczania w szkołach, w których wszyscy uczniowie i uczennice są objęci obowiązkową nauką języka mniejszości
• Szczegółowej odpowiedzi udzieliła sekretarz stanu w MEN Katarzyna Lubnauer 

Rzecznik monitoruje realizację przez państwo obowiązków ochrony praw mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym, w tym prawa mniejszości do nauki własnego języka oraz nauki we własnym języku.

Od 2023 r. RPO prowadzi postępowanie wyjaśniające dotyczące konsekwencji rozbieżności interpretacyjnych przepisów ustawy o systemie oświaty oraz ustawy – Prawo oświatowe w zakresie organizacji nauki języka mniejszości w szkołach publicznych, w których wszyscy uczniowie i uczennice objęci są obowiązkową nauką tego języka. 

Do BRPO wpłynęły wnioski ze sprzecznymi postulatami odnośnie do edukacji w takiej placówce. Pierwszy dotyczył podjęcia działań na rzecz właściwego zabezpieczenia realizacji prawa mniejszości i społeczności posługującej się językiem regionalnym do nauki własnego języka w osobnych szkołach. Drugi był prośbą o interwencję w sprawie negatywnych skutków rezygnacji ucznia z nauki języka mniejszości w takiej szkole. Mogą one polegać na nieklasyfikowaniu ucznia z przedmiotu obejmującego naukę języka mniejszości, a w konsekwencji braku promocji. Źródeł wątpliwości i zastrzeżeń należy się dopatrywać w aktualnych przepisach regulujących szkolnictwo mniejszości.

RPO powziął informację, że praktyka szkół publicznych z nauczaniem języka mniejszości, polegająca na ustanowieniu wymogu złożenia deklaracji o woli podjęcia nauki języka mniejszości już na etapie rekrutacji, została zakwestionowana przez Najwyższą Izbę Kontroli oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej i Podlaskie Kuratorium Oświaty – jako niezgodna z wyrażoną w art. 14 ust. 1 pkt 2 Prawa oświatowego zasadą powszechnej dostępności rekrutacji do szkoły publicznej oraz dobrowolnym charakterem wniosku, o którym mowa w § 2 rozporządzenia MEN z 18 sierpnia 2017 r. Rozbieżności interpretacyjne dotyczą też skutku oświadczenia o rezygnacji z nauki języka mniejszości w szkole dla mniejszości na podstawie tego rozporządzenia.

Problem był wielokrotnie sygnalizowany MEN przez stronę społeczną. Dlatego RPO z zadowoleniem przyjął stanowisko przedstawiciela resortu, według którego są prowadzone analizy ws. zmian przepisów dotyczących szkolnictwa mniejszości, a resort widzi "potrzebę wypracowania rozwiązania – wspólnie ze wszystkimi mniejszościami – które pozwoli zapewnić możliwie szeroką ofertę edukacyjną uczniom zainteresowanym podtrzymywaniem własnej tożsamości narodowej".

Na tej kanwie RPO przedstawia minister Barbarze Nowackiej uwagi wobec aktualnych uregulowań prawnych dotyczących organizacji edukacji mniejszości, które wymagają doprecyzowania w zakresie realizacji prawa mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym do nauki własnego języka, historii i kultury również w osobnych szkołach publicznych.

Z zobowiązań międzynarodowych – zwłaszcza art. 8 Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych w związku z art. 14 Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych – wynika proaktywna rola państwa, polegająca na tworzeniu struktur organizacyjnych umożliwiających nauczanie języków mniejszości oraz języka regionalnego. Obowiązki państwa podejmowania działań na rzecz podtrzymania tożsamości kulturowo-językowej mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym potwierdzają art. 27 zd. drugie oraz art. 35 ust. 1 Konstytucji RP. W jej art. 35 ust. 2 przewidziano zaś prawo mniejszości do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych. 

W ustawie o systemie oświaty wskazano formy organizacyjne nauczania języka mniejszości w: 

• osobnych grupach, oddziałach lub szkołach;
• grupach, oddziałach lub szkołach – z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i kultury;
• międzyszkolnych zespołach nauczania.

Mniejszości i społeczność posługująca się językiem regionalnym wywodzą z tego prawo do organizacji nauczania języka w osobnych szkołach; na taką możliwość wskazuje ustawa o systemie oświaty. Prowadzi to do wniosku, że jedną z form organizacji nauczania w języku mniejszości lub mniejszości w formie dodatkowej jest objęcie tym przedmiotem wszystkich uczniów i uczennic danej szkoły.

Nauka języka mniejszości odbywa się na wniosek rodziców lub ucznia. Sposób złożenia wniosku rodziców nie został rozstrzygnięty w ustawie. Wątpliwości może budzić, czy uregulowanie wnioskowania o naukę języka mniejszości stanowi materię delegacji do wydania rozporządzenia z ustawy o systemie oświaty. Przewiduje się też możliwość rezygnacji z nauki języka mniejszości lub języka regionalnego, przy jednoczesnym braku określenia skutków wywoływanych złożeniem takiego oświadczenia. Rodzi to problemy dla szkół publicznych, w których nauka języka mniejszości lub języka regionalnego prowadzona jest we wszystkich oddziałach oraz objęty jest nią każdy uczeń i każda uczennica. Zagadnienie to budzi wiele wątpliwości i może prowadzić do wniosku, że wskazane jest doprecyzowanie w przepisach skutków, jakie wywołuje złożenie oświadczenia o rezygnacji z takiej nauki. Zmiany powinny uwzględniać prawo mniejszości do nauczania własnego języka w osobnych szkołach.

Zastrzeżenia budzi także określony w rozporządzeniu MEN termin na złożenie wniosku o objęcie nauką języka mniejszości. Wydaje się on odpowiedni w przypadku organizacji nauczania języka mniejszości lub języka regionalnego w grupach i oddziałach, jednak w przypadku wyboru szkoły dla mniejszości zasadne jest wymaganie złożenia deklaracji, o której mowa w rozporządzeniu MEN, już na etapie postępowania rekrutacyjnego. Wydaje się bowiem, że samo uczestnictwo w procesie rekrutacyjnym do szkoły dla mniejszości (lub społeczności posługującej się językiem regionalnym) wskazuje na to, iż uczeń i jego rodzice akceptują tę szczególną formułę kształcenia.

Kształcenie w szkole z nauką języka mniejszości lub języka regionalnego nie ma charakteru obowiązkowego, nawet w szkołach podstawowych. Wobec tego wniosek o objęcie nauką języka mniejszości lub języka regionalnego, wymagany na etapie postępowania rekrutacyjnego do szkół dla mniejszości lub społeczności posługującej się językiem regionalnym, nadal ma charakter dobrowolny. Wątpliwości budzi również, czy w tej sytuacji nauka języka mniejszości lub języka regionalnego powinna być inicjowana na wniosek ucznia lub rodzica – jeżeli zgodnie ze statutem szkoły każdy uczeń jest obowiązkowo objęty nauką języka mniejszości lub języka regionalnego.

Wydaje się, że w przypadku szkół dla mniejszości i społeczności posługującej się językiem regionalnym, wola nauczania języka mniejszości lub regionalnego powinna zostać potwierdzona oświadczeniem pełnoletniego ucznia lub rodzica. Procedura powinna zatem zostać doprecyzowana w sposób pozwalający szkołom dla mniejszości i społeczności posługującej się językiem regionalnym wymagać złożenia deklaracji woli nauki języka mniejszości już na etapie postępowania rekrutacyjnego.

Nauczanie języka mniejszości oraz języka regionalnego w osobnych szkołach nie powinno być oceniane jako naruszenie zasady powszechnej dostępności rekrutacji. Zastrzeżenie wymogu złożenia wniosku o objęcie nauką języka mniejszości lub regionalnego umożliwia bowiem ubieganie się o przyjęcie do danej placówki na równych, przejrzystych i możliwych do spełnienia zasadach, co stanowi główny sens zasady powszechnej dostępności rekrutacji. Sam fakt udziału w rekrutacji do szkoły dla mniejszości lub społeczności posługującej się językiem regionalnym można odczytywać jako wolę objęcia nauką takiego języka. Niemniej jednak przepisy wymagają dogłębnej analizy pod kątem ich spójności, co zostało odnotowane także przez NIK.

Opisany stan prawny nie pozwala mniejszościom i społeczności posługującej się językiem regionalnym na pełną realizację ich prawa do organizacji nauczania własnego języka, historii i kultury w osobnych szkołach. Wydaje się, że brak spójności przepisów w dużej mierze wynika z nieuznania szkół dla mniejszości za oddzielny rodzaj szkoły w art. 2 pkt 2 Prawa oświatowego. Z kolei upoważnienie do wydania rozporządzenia z art. 13 ust. 3 ustawy o systemie oświaty nie odpowiada wymogom art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Nie zawiera ono wytycznych co do treści rozporządzenia. W efekcie każde rozporządzenie wydawane na podstawie art. 13 ust. 3 ustawy o systemie oświaty jest niezgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP.

RPO prosi minister Barbarę Nowacką o uwzględnienie tych uwag, a zwłaszcza o rozważenie uznania szkół dla mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym jako odrębnych rodzajów szkół.

Odpowiedz Barbary Nowackiej, minister edukacji

W odpowiedzi na wystąpienie z 2 września 2024r. (znak XI.816.7.2023.JK) w sprawie wprowadzenia zmiany polegającej na uznaniu szkół dla mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym jako odrębnych rodzajów szkół wymienionych w art. 2 pkt 2 ustawy - Prawo oświatowe, uprzejmie informuję, że poruszone przez Pana Rzecznika kwestie dotyczące organizacji nauczania języka mniejszości narodowych, etnicznych i języka regionalnego, w tym m.in. funkcjonowania szkół prowadzących nauczanie w języku mniejszości narodowej jest przedmiotem prac Zespołu ds. Edukacji powołanego w ramach Komisji Wspólnej Rządu oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

Pierwsze spotkanie Zespołu ds. Edukacji odbyło się 8 października 2024 r. Strona Rządowa (Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji) oraz przedstawiciele mniejszości określili swoje priorytetowe zadania i problemy do rozwiązania w obszarze oświaty mniejszościowej. Ustalono, że na następne spotkanie (w listopadzie) MEN przygotuje propozycję legislacyjną dotyczącą możliwości zwolnienia ucznia, który uczestniczy w nauce języka mniejszości z nauki drugiego języka obcego.

Ponowne pismo do MEN

ZRPO Adam Krzywoń dziękuję za projekt rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym.

RPO przyjmuje do wiadomości planowaną zmianę terminów składania wniosków o objęcie nauką języka mniejszości oraz oświadczeń o rezygnacji z nauki języka mniejszości, które zostaną określone w § 2 rozporządzenia MEN z 18 sierpnia 2017 r., na dzień 31 marca oraz 31 lipca (w przypadku osób rozpoczynających naukę w danej szkole lub przedszkolu) roku poprzedzającego rok szkolny, którego wniosek/oświadczenie dotyczy – jako pomocną ze względów organizacyjnych.

Jednocześnie ponownie wskazuje na potrzebę analizy i doprecyzowania przepisów ustawy o systemie oświaty oraz Prawo oświatowego w zakresie organizacji  nauczania w szkołach, w których wszyscy uczniowie i uczennice są objęci obowiązkową nauką języka mniejszości.

Planowana zmiana przepisów rozporządzenia MEN z  18 sierpnia 2017 r. nie rozwiązuje problemu niespójności przepisów regulujących szkolnictwo mniejszości. Uwagi RPO dla MEZ z wystąpienia  do ME  z 2 września 2024 r. nt. przepisów regulujących organizację szkolnictwa dla mniejszości pozostają zatem aktualne. Mniejszości nadal mierzą się z negatywnymi skutkami rozbieżności interpretacyjnych przepisów.

W kontekście zbliżających się egzaminów maturalnych jako przykład warto przywołać sytuację jednej ze szkół, w której wszyscy uczniowie i uczennice objęci są obowiązkową nauką języka mniejszości. Kilkoro maturzystów uczęszczających do tej szkoły zdecydowało się złożyć oświadczenie o rezygnacji z nauki języka mniejszości. Obowiązujące przepisy nie rozstrzygają jednak, jak rezygnacja ta wpływa na obowiązek przystąpienia do egzaminu maturalnego z języka mniejszości.

Zgodnie z art. 44zzd ust. 2 ustawy o systemie oświaty, egzamin maturalny z języka mniejszości narodowej jest obowiązkowy dla absolwentów szkół lub oddziałów, w których język ten jest nauczany. Ustawa nie przewiduje zwolnienia z tego obowiązku w przypadku złożenia oświadczenia o rezygnacji z tego przedmiotu w szkole, w której we wszystkich oddziałach prowadzona jest nauka języka mniejszości. Ponadto, rozporządzenie MEN z 18 sierpnia 2017 r., które w § 2 przewiduje możliwość rezygnacji z nauki języka mniejszości, nie określa skutków wywoływanych złożeniem takiego oświadczenia. Prowadzi to do istotnych problemów dla maturzystów i maturzystek oraz dyrektorów szkół, w których zgodnie ze statutem wszyscy uczniowie i uczennice są objęci obowiązkową nauką języka mniejszości. Kwestia ta wymaga niezwłocznego wyjaśnienia.

Z informacji ME z  12 listopada 2024 r. wynikało, że poruszone przez Rzecznika zagadnienia stały się przedmiotem obrad Zespołu ds. Edukacji powołanego w ramach Komisji Wspólnej Rządu oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

ZRPO Adam Krzywoń zwraca się do Katarzyny Lubnauer, sekretarz stanu w ME, o informacje nt. aktualnego stanu prac  w resorcie i w Zespole ds. Edukacji dotyczących zmiany przepisów ustawy o systemie oświaty oraz Prawa oświatowego, regulujących organizację nauki języka mniejszości w szkołach publicznych oraz powiadomienie, czy w toku działań analitycznych uwzględniane są stanowiska organizacji mniejszości i placówek realizujących edukację dla mniejszości narodowych i etnicznych. Prosi zwłaszcza o wskazanie, czy rozważano zmianę polegającą na uznaniu szkół dla mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym jako odrębnych rodzajów szkół wymienionych w art. 2 pkt 2 Prawa oświatowego.

Odpowiedź Katarzyny Lubnauer, sekretarz stanu w ME

Uprzejmie dziękuję za pismo dot. przesłanego w dniu 19 lutego br. do zaopiniowania projektu rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym.

Odnosząc się do przedstawionej kwestii egzaminacyjnej uprzejmie wyjaśniam, że podstawą prawną organizowania w szkołach publicznych w Polsce nauczania języków mniejszości narodowych, mniejszości etnicznych i języka regionalnego są przepisy art. 13 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty  oraz rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2017 r.  Natomiast warunki i sposób przeprowadzania egzaminu maturalnego dla szkół ponadpodstawowych regulują przepisy ustawy o systemie oświaty oraz rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 1 sierpnia 2022 r.

Absolwenci przystępują do egzaminu maturalnego z przedmiotów obowiązkowych z:

• języka polskiego (w części ustnej i w części pisemnej);
• języka obcego nowożytnego (w części ustnej i w części pisemnej);
  matematyki (w części pisemnej);
• języka mniejszości narodowej (w części ustnej i w części pisemnej) – dla absolwentów szkół lub oddziałów z nauczaniem języka danej mniejszości narodowej .

Ponadto absolwent szkoły lub oddziału z językiem nauczania mniejszości narodowej, w których zajęcia są prowadzone w tych językach, oraz absolwent szkoły lub oddziału dwujęzycznego, w których język mniejszości narodowej jest drugim językiem nauczania, może zdawać na egzaminie maturalnym przedmioty w języku polskim lub – z wyjątkiem języka polskiego oraz treści dotyczących historii Polski i geografii Polski – w języku danej mniejszości narodowej.

Zdający, który zamierza przystąpić do egzaminu maturalnego, składa pisemną deklarację przystąpienia do tego egzaminu , nie później niż do dnia 7 lutego roku szkolnego, w którym absolwent zamierza przystąpić do egzaminu maturalnego. W związku z tym deklaracja przystąpienia do egzaminu maturalnego powinna zawierać także informacje dotyczące  języka, w którym ma być zdawany egzamin maturalny w części pisemnej z danego przedmiotu lub przedmiotów – w określonym powyżej przypadku .

Natomiast zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2017 r. naukę języka mniejszości narodowej i naukę własnej historii i kultury  w szkole organizuje dyrektor danej szkoły, na wniosek złożony przez rodziców ucznia albo pełnoletniego ucznia . Rodzice ucznia albo pełnoletni uczeń mogą także złożyć oświadczenie o rezygnacji z nauki języka mniejszości i nauki własnej historii i kultury. W bieżącym roku szkolnym oświadczenie składa się dyrektorowi danej szkoły, nie później niż do dnia 29 września roku szkolnego, którego dotyczy rezygnacja. Od przyszłego roku szkolnego termin złożenia oświadczenia będzie przesunięty na dzień 31 marca roku szkolnego poprzedzającego rok szkolny, którego organizacja zajęć ma dotyczyć.

Złożenie oświadczenia jest równoznaczne z zaprzestaniem udziału ucznia w nauce języka mniejszości i nauce własnej historii i kultury . W takim przypadku, w związku z przywołanymi powyżej przepisami, jeżeli zdający, nie będąc absolwentem szkoły lub oddziału z nauczaniem języka danej mniejszości narodowej, w deklaracji maturalnej nie wpisał języka danej mniejszości narodowej jako przedmiotu obowiązkowego zdawanego na egzaminie maturalnym (w części ustnej i pisemnej) oraz nie podał danego języka jako tego, w którym ma być zdawany egzamin maturalny w części pisemnej z danego przedmiotu lub danych przedmiotów, może on podejść do tego egzaminu z przedmiotów wpisanych do deklaracji maturalnej.

Ustawa o systemie oświaty w art. 44q określa warunki ukończenia przez ucznia szkoły ponadpodstawowej. Uczeń kończy szkołę ponadpodstawową, jeżeli w wyniku klasyfikacji końcowej otrzymał ze wszystkich obowiązkowych zajęć edukacyjnych oraz zajęć z języka mniejszości narodowej, mniejszości etnicznej lub języka regionalnego pozytywne końcowe oceny klasyfikacyjne. W przypadku, jeżeli dany uczeń ukończy szkołę w oddziale, w którym jest prowadzona nauka języka mniejszości narodowej, a złożył we właściwym terminie oświadczenie o rezygnacji z nauki języka mniejszości i nauki własnej historii i kultury , na świadectwie ukończenia szkoły nie będzie mógł mieć wpisanej końcowej oceny klasyfikacyjnej z tego przedmiotu. W związku z tym, uczeń nie ma obowiązku przystępować do egzaminu maturalnego z języka mniejszości narodowej jako przedmiotu obowiązkowego. Natomiast może przystąpić do egzaminu maturalnego z danego języka mniejszości narodowej, zdawanego jako przedmiot dodatkowy, jeżeli wyrazi takie życzenie w deklaracji.

Minister Edukacji prowadzi stały dialog z przedstawicielami środowisk mniejszości narodowych i etnicznych w ramach Zespołu ds. Edukacji KWRiMNiE, dotyczących m.in. zmiany przepisów regulujących organizację nauki języka mniejszości w szkołach publicznych. Efektem prac tego Zespołu jest m.in. nowelizacja będąca przedmiotem konsultacji, a także procedowana nowelizacja rozporządzenia Ministra Edukacji zmieniającego rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych. W projekcie proponuje się zmianę polegającą na umożliwieniu zwolnienia uczniów klasy VII i VIII szkoły podstawowej, realizujących naukę języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego z nauki drugiego języka obcego nowożytnego. Zwolnienie takie byłoby udzielane przez dyrektora szkoły, do końca danego roku szkolnego (tj. będzie wymagało ponowienia w kolejnym roku szkolnym), na podstawie wniosku rodziców danego ucznia. Ponadto proponuje się przyjęcie zasady, że jeśli uczeń taki zrezygnuje z nauki języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego, to będzie wówczas zobowiązany do podjęcia nauki drugiego języka obcego nowożytnego albo języka łacińskiego realizowanego w oddziale, do którego uczęszcza. W takim przypadku uczeń ten będzie musiał we własnym zakresie wyrównać różnice programowe w realizacji drugiego języka obcego nowożytnego albo języka łacińskiego.  Powyższa zmiana spowoduje, że ww. uczniowie będą mogli mieć o 2 godziny tygodniowo mniejszy wymiar godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych. Znowelizowane przepisy będą obowiązywały od nowego roku szkolnego.

XI.816.7.2023