Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Pozostawienie bez rozpoznania wniosku o ochronę międzynarodową cudzoziemca zatrzymanego po przekroczeniu granicy wbrew przepisom prawa nie ma oparcia w obowiązujących Polskę dyrektywach UE
• Wydawanie przez Straż Graniczną „postanowienia o opuszczeniu terytorium RP” spowoduje, że cudzoziemcy stracą prawo do skutecznej drogi odwoławczej 
• Nie będzie również wtedy rozpatrywane, czy danej osobie należy zezwolić na pobyt w Polsce ze względów humanitarnych
• Proponowane zmiany doprowadzą do naruszeń Konwencji Genewskiej, która zakazuje zawracania uchodźcy do kraju, w którym grozi mu niebezpieczeństwo 

Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił Marszałkowi Senatu opinię ws. uchwalonej przez Sejm 17 września 2021 r. nowelizacji ustawy o cudzoziemcach.

Dotyczy ona cudzoziemców zatrzymanych po przekroczeniu wbrew prawu polskiej granicy, będącej jednocześnie zewnętrzną granicą strefy Schengen. Upraszcza m.in. proces ich wydalania z Polski oraz umożliwia pozostawienie bez rozpoznania ich wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej. Senat rozpatrzy nowelę na posiedzeniu w tym tygodniu.

Ocena obecnej sytuacji

Trwająca już kilka tygodni sytuacja na granicy polsko-białoruskiej, a także zmiany w prawie, które dopuściły m.in. możliwość zawracania cudzoziemców do linii granicznej bez weryfikacji ich sytuacji oraz ustalenia przyczyn i okoliczności opuszczenia kraju pochodzenia pokazują, że dostęp do procedury uchodźczej w Polsce, zwłaszcza w warunkach wzmożonego ruchu migracyjnego na wschodnich granicach RP, staje się coraz bardziej utrudniony. 

Obowiązujące przepisy nie pozostawiają zaś wątpliwości, że każda osoba, która na granicy zgłosi chęć ubiegania się o ochronę, powinna zostać – tymczasowo, na czas trwania postępowania w sprawie rozpatrzenia wniosku – wpuszczona na terytorium Polski, a funkcjonariusze właściwej miejscowo placówki Straży Granicznej zobowiązani są przyjąć od niej odpowiedni wniosek. 

W sprawie tej dwukrotnie wypowiadał się Europejski Trybunał Praw Człowieka, który orzekł, że nie przyjmując od uchodźców wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej, Polska naruszyła przepisy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (w tym zakazujące tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, zbiorowego wydalania cudzoziemców, a także gwarantujące dostęp do skutecznego środka odwoławczego).

27 sierpnia 2021 r. RPO zwrócił się do Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie o wydanie, w trybie pilnym, opinii w sprawie zgodności nowelizacji ze standardami międzynarodowymi. Opinia ta potwierdziła wątpliwości RPO dotyczące zgodności projektowanych przepisów z obowiązującymi Polskę regulacjami międzynarodowymi. 

Swoje wątpliwości Rzecznik sygnalizuje teraz Senatowi.

Uwagi RPO 

Uchwalenie przepisu, który umożliwi pozostawienia bez rozpoznania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, gdy wniosek taki zostanie złożony przez cudzoziemca zatrzymanego w pobliżu granicy zewnętrznej UE niezwłocznie po jej przekroczeniu wbrew przepisom prawa, nie znajduje oparcia w obowiązujących Polskę dyrektywach UE. 

Przepis ten przewiduje wprawdzie wyjątki – wprowadza znaną w prawie europejskim koncepcję tzw. bezpiecznego państwa trzeciego, zgodnie z którą zawrócenie cudzoziemca do granicy nie będzie możliwe, jeżeli osoba taka przybyła bezpośrednio z terytorium, na którym jej życiu lub wolności zagrażało niebezpieczeństwo prześladowania lub ryzyko wyrządzenia poważnej krzywdy. 

W obecnej sytuacji nie sposób jednak uznać, że państwem takim będzie Białoruś, skoro tylko w tym roku od obywateli Białorusi przyjęto w Polsce ponad 1180 wniosków o ochronę międzynarodową. 

Przepis wprowadzający instrument wydawanego przez komendanta placówki Straży Granicznej „postanowienia o opuszczeniu terytorium Rzeczypospolitej Polskiej” spowoduje, że cudzoziemcy zostaną pozbawieni skutecznej drogi odwoławczej od decyzji nakazującej im opuszczenie terytorium RP. 

W procedurze związanej z wydaniem takiej decyzji nie będzie również rozpatrywane, czy danej osobie należy zezwolić na pobyt na terytorium RP ze względów humanitarnych.

Wydaje się, że proponowana zmiana doprowadzi do naruszeń Konwencji Genewskiej, która wprowadza zasadę non-refoulment, czyli zakazu zawracania uchodźcy do kraju, w którym grozi mu niebezpieczeństwo. Stosowanie takiego przepisu spowoduje również ryzyko naruszenia postanowień Karty Praw Podstawowych i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 

Poważne wątpliwości budzi również propozycja zawarcia w ustawie przepisu karnego, penalizującego m.in. zabieranie, niszczenie, uszkadzanie, usuwanie czy przesuwanie elementów infrastruktury znajdujących się w strefie nadgranicznej i przeznaczonych do ochrony granicy państwowej. 

Tryb wprowadzenia takiego przepisu wydaje się niedopuszczalny. Pojawił się on w projekcie dopiero po pierwszym czytaniu w komisji, podczas gdy co do zasady przepisy karne powinny być uchwalane po trzech czytaniach przed Sejmem, a ich uchwalenie powinny poprzedzić konsultacje społeczne. W przeciwnym razie przepis taki może okazać się niekonstytucyjny. Sam przepis wydaje się również niedostatecznie precyzyjny – nie jest jasne, które przedmioty są, a które nie, elementami takiej infrastruktury.

XI.543.13.2018