Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Uczelnia Biznesu i Nauk Stosowanych „Varsovia" (b. Collegium Humanum) domaga się od studentów opłaty z tytułu rezygnacji ze studiów, niezależnie od przyczyn, oraz zapłaty czesnego za okres, w którym doszło do rezygnacji z przyczyn związanych z sytuacją uczelni
• Rzecznik Praw Obywatelskich występuje do prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Tomasza Chróstnego o wszczęcie postępowania wyjaśniającego 
• Chodziłoby o wstępne ustalenie, czy nastąpiły naruszenia uzasadniające wszczęcie postępowań o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone lub w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów
• Ponadto RPO zwraca się do Prezes Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w sprawie studentów, którym grozi zwrot dofinansowania na studia ze środków PFRON. Uczelnia przestała bowiem odpowiadać na wnioski studentów w sprawie rozliczenia programu. 

Do BRPO wpłynęły i nadal wpływają liczne wnioski studentów Uczelni Biznesu i Nauk Stosowanych „Varsovia". Wynika z nich, że po zatrzymaniu rektora Pawła Cz., w uczelni, gdzie ustanowiono Zarządcę Przymusowego, wdrożono procedury weryfikacyjne. Prowadzą one do wstrzymania wydawania kart przebiegu studiów, wyznaczania terminu obrony prac dyplomowych, czy wydawania dyplomów.

Dla wyjaśnienia proporcjonalności tych środków prawnych RPO wystąpił do Prokuratury Krajowej (pismo pozostało bez odpowiedzi). Spytał też Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o działania, które mogą przyczynić się do wsparcia uczelni i umożliwienia kontunuowania nauki bądź jej zakończenia. Odpowiedź nie ma jednak wpływu na sytuację faktyczną i prawną studentów.

Na podstawie informacji od studentów RPO ma podstawy by przypuszczać, że proces weryfikacji ocen może jeszcze potrwać, gdyż najprawdopodobniej nie zapewniono  optymalnych do jego skali zasobów kadrowych, umożliwiających jego efektywne prowadzenie oraz zakończenie w możliwym do przewidzenia terminie.

Pismo do prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Tomasza Chróstnego

W stanie swoistej próżni faktycznej i komunikacyjnej, w jakiej znaleźli się studenci Collegium Humanum, pilna staje się potrzeba działań zmierzających do ograniczenia niepewności prawnej oraz ryzyka dalszych potencjalnych naruszeń. Dlatego RPO kieruje uwagę Prezesa UOKiK na dwie kwestie powtarzające się we wnioskach studentów - w przekonaniu, że UOKiK dysponuje najbardziej odpowiednimi środkami do zbadania rzeczywistego kształtu oraz skali działań uczelni oraz mających stanowić ich podstawę postanowień umownych, a następnie jednoznacznej oceny ich zgodności z prawem. 

Działania te mają polegać na:

• nakładaniu i domaganiu się od studentów opłaty administracyjnej w z tytułu rezygnacji ze studiów w wysokości miesięcznego czesnego, niezależnie od przyczyn, dla których doszło do rezygnacji (w okresie do 1 lutego 2024 r. do 19 września 2024 r. opłatą objęto 745 osób, z których 538 osób opłaty tej jeszcze nie uregulowało);
• domaganiu się od studentów uiszczenia czesnego za okres, w którym doszło do rezygnacji ze studiów, z konkretnych wskazanych przez studentów przyczyn mających swoje źródło w sytuacji faktycznej i prawnej uczelni, włącznie do dnia złożenia rezygnacji, z uwzględnieniem pełnego miesiąca kalendarzowego (w okresie do 1 lutego 2024 r. do 19 września 2024 r. na tej zasadzie rozliczone zostało 2314 rezygnacji).

Pierwsza kwestia zwróciła zainteresowanie RPO ze względu na to, że klauzula, która dawała podstawę do podejmowania w przeszłości podobnych działań przez Wyższą Szkołę Finansów i Zarządzania w Warszawie została uznana za niedozwoloną wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z 25 maja 2007 r. i objęta wpisem Prezesa Urzędu.

Cechą wspólną niedozwolonych postanowień umownych jest nierównomierne rozłożenie praw, obowiązków oraz ryzyk pomiędzy stronami stosunku prawnego, w sposób który prowadzi do zachwiania równowagi kontraktowej. Klauzule te, ze względu na sztywność i oderwanie od konkretnych okoliczności, w sposób niekorzystny kształtują sytuację prawną strony słabszej kontraktowo.
Z tych m.in. względów sąd orzekł, że o abuzywności zakwestionowanego postanowienia przesądza jego kategoryczne brzmienie, które nie przewiduje żadnych obiektywnych wyjątków od sformułowanej w nim reguły, związanych choćby z okolicznościami uzasadniającymi rezygnację studenta, za które nie może on ponosić odpowiedzialności, a które powinny być podstawą odstąpienia od obciążenia studenta opłatą karną.

Równocześnie obie przedstawione kwestie wzbudziły uwagę RPO z innych, bardziej fundamentalnych względów.

W świetle uchwały Sądu Najwyższego z 3 lipca 2003 r., sygn. akt III CZP 38/03, nie budzi wątpliwości, że uczelnie niepubliczne mają status przedsiębiorcy w zakresie, w jakim prowadzą działalność gospodarczą. Nie oznacza to jednak, że w sytuacji faktycznej i prawnej, w jakiej znalazła się uczelnia i jej studenci, proste zastosowanie znajdują zasady rynkowe, pozwalające uczelni na egzekwowanie postanowień umów o świadczenie usług edukacyjnych w zakresie opłaty administracyjnej za rezygnację ze studiów oraz czesnego za okres, w którym doszło do rezygnacji ze studiów - z przyczyn leżących po stronie uczelni, niezależnie od okoliczności, i na zasadach dotychczasowych, a więc w myśl zasady business as usual.

Wypowiadając umowę o świadczenie usług edukacyjnych, studenci niemal jednogłośnie wskazują, że w okresie objętym monitami o rozliczenie z tytułu świadczenia usług edukacyjnych - zasady te uległy jednostronnej zmianie z przyczyn faktycznych i prawnych leżących po stronie uczelni. Ze strony uczelni miało bowiem dojść m.in. do:

1)    „zmiany zasad realizacji zajęć w toku realizacji studiów on line;
2)    braku realizacji zajęć zgodnie z programem studiów;
3)    braku wpisów w dzienniku elektronicznym studenta;
4)    braku rozliczenia poszczególnych semestrów;
5)    braku zaliczenia praktyk pomimo złożenia dzienników praktyk;
6)    braku komunikacji, odpowiedzi na wiadomości ze strony studenta;
7)    braku możliwości podejścia do egzaminu dyplomowego;
8)    niewydania dyplomów po złożonym egzaminie dyplomowym;
9)    braku wydania karty przebiegu studiów;
10)    (...);
11)    bezpodstawnego wypowiadania umów z uwagi na braki zaliczeń w dzienniku elektronicznym (bez winy studenta);
12)    (...);
13)    braku komunikacji i lekceważeniu potrzeb studentów".

Swoboda kontraktowa, na którą powołuje się uczelnia w monitach do studentów, nie jest nieograniczona. Jej granice są wyznaczane przez bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa, w tym zawarte w tych przepisach klauzule generalne. Składają się na nie m.in. przepisy dotyczące postanowień niedozwolonych w umowach zawieranych z konsumentami oraz przepisy dotyczące praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

Zastosowanie w ustawie klauzul generalnych stwarza swoisty pomost decyzyjny dla sędziego lub urzędnika do szeroko rozumianego otoczenia normatywnego w imię elastycznego i słusznego - a więc przede wszystkim proporcjonalnego - rozstrzygania spraw o charakterze wielopłaszczyznowym. Istotą i funkcją wszelkich klauzul generalnych, także w prawie cywilnym, jest bowiem możliwość uwzględnienia różnego rodzaju okoliczności faktycznych, które nie mogą być oceniane raz na zawsze i w sposób jednakowy, w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego. Dlatego nawet gdy ustawodawca nie zabrania wprost określonego postępowania, to nie usuwa to tego działania lub zachowania spod oceny dokonanej we właściwym postępowaniu w świetle klauzul generalnych.

Klauzule generalne, takie jak klauzula porządku publicznego, interesu publicznego, zasad współżycia społecznego, czy dobrych obyczajów, są bowiem wyrazem aksjologii systemu prawa, którym podporządkowana jest praktyka stanowienia i stosowania prawa. Klauzule generalne są w konsekwencji koniecznym elementem mechanizmu ogólnego krajowego i europejskiego porządku prawnego, którego istota sprowadza się do ważenia praw i wolności. W krajowym porządku prawnym mechanizm ten oparty jest o wyrażoną w art. 31 ust. 3 zdanie 1 i 2 Konstytucji RP zasadę proporcjonalności, której konkretyzacja dokonuje się w stosowaniu prawa przez sądy oraz organy administracji publicznej. Zasada proporcjonalności stanowi w konsekwencji także kluczowy element procesu wyważania praw, obowiązków oraz ryzyk w toku krajowych postępowań administracyjnych, o których mowa m.in. w art. 99a oraz 100 ustawy  o ochronie konkurencji i konsumentów, prowadzonych w interesie publicznym, którego elementem jest interes konsumentów.

W pierwszym przypadku, postępowania te są ukierunkowane na ocenę, czy postanowienia umowne kształtujące prawa i obowiązki konsumentów nie są sprzeczne z dobrymi obyczajami oraz w sposób rażący nie naruszają interesów, także innych niż ekonomiczne, słabszej kontraktowo strony stosunku prawnego. Postępowania klauzulowe mają bowiem na celu zniwelowanie ustanowionej w umowie formalnej równowagi, jaką wykreowano między prawami i obowiązkami stron - równowagą rzeczywistą.

W drugim przypadku, celem postępowań dotyczących praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów jest natomiast zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów oraz ustanowienie jednego ogólnego zakazu stosowania tych spośród nieuczciwych praktyk handlowych, które istotnie zniekształcają zachowanie gospodarcze konsumentów, przez co rozumieć należy wykorzystanie praktyki handlowej w celu znacznego ograniczenia zdolności konsumenta do podjęcia świadomej decyzji i skłonienia go tym samym do podjęcia decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął.

Postępowania te są ukierunkowane na dokonanie kompleksowej oceny działań przedsiębiorcy w aspekcie ich zgodności z prawem i stwierdzenia bądź wykluczenia bezprawności (sprzeczności z prawem) tych działań, rozumianej jako stanu sprzecznego z krajowym, europejskim i międzynarodowym porządkiem prawnym, na który składają się nie tylko normy prawa powszechnie obowiązującego, lecz także nakazy i zakazy, wynikające z zasad współżycia społecznego i dobrych obyczajów.

RPO zna przyjęte w prawie ochrony konkurencji i konsumentów stanowisko, w myśl którego „istotą pojęcia dobrego obyczaju jest szeroko rozumiany szacunek dla drugiego człowieka. W stosunkach z konsumentami powinien on wyrażać się właściwym informowaniem o przysługujących uprawnieniach, niewykorzystywaniu uprzywilejowanej pozycji profesjonalisty i rzetelnym traktowaniu partnerów umów. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można uznać działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołaniu błędnego przekonania u konsumenta, a także wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności".

Podobny wzorzec kontroli prawa ustanawia art. 1 ust.3 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o RPO. Stanowi, że w sprawach o ochronę wolności i praw człowieka i obywatela Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.

Niestety, na podstawie informacji przekazywanych przez studentów, RPO ma dalece idące wątpliwości, czy tak rozumiany dobry obyczaj kontraktowy nie został istotnie zachwiany, co prowadzi do naruszenia zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.

Docierające do RPO informacje wskazują, że uczelnia może, co najmniej w drodze przyjętej praktyki komunikacyjnej ze studentami, uzależniać m.in. wydanie dokumentacji z przebiegu studiów od finansowego z nią rozliczenia, jak również faktycznie pobierać opłaty za uwzględnienie i przepisanie ocen zdobytych na studiach w innej uczelni.

Przykładowo, w jednym z pism do studenta/studentki w odpowiedzi na pytanie dotyczące wydania karty przebiegu studiów oraz zasadności rozliczenia finansowego w sytuacji faktycznej i prawnej uczelni, wskazano, że „po uiszczeniu opłaty celem rozliczenia (...) konta, bardzo proszę o kontakt z Biurem Obsługi Studenta, które wystawi kartę przebiegu studiów oraz decyzję o skreśleniu z listy studentów ". Z kolei w piśmie do uczelni inna osoba podnosi, że dokonała płatności za decyzję IOS, która miała stanowić podstawę do przepisania ocen z innych studiów.

W świetle licznych wniosków i skarg od studentów RPO nie może wykluczyć  jeszcze innych działań uczelni, które mogą budzić dalsze wątpliwości wymagające wyjaśnienia. Część studentów podejmuje bowiem decyzje w stosunkach prawnych z uczelnią przy ograniczonej transparentności komunikacyjnej, w stanie przewlekłego stresu, ryzyka pogorszenia sytuacji zawodowej, zagrożenia utratą pracy i dobrostanu psychicznego. W tej sytuacji decyzje dotyczące transakcji, o których wykonanie uczelnia monituje studentów, mogą istotnie ograniczać zdolność studentów do świadomej decyzji w rozumieniu art. 2 lit. j) dyrektywy 2005/29 WE.

Z tych  przyczyn - zważywszy na charakter i znaczenie interesu publicznego jakim jest ochrona konsumentów (studentów) znajdujących się w słabszej pozycji oraz przez wzgląd na wartości z motywów dyrektywy 93/13 EWG oraz dyrektywy 2005/29 WE - w szczególności w motywie 24 oraz 21,  jak również wykładnię prawa dokonaną przez organy krajowe - Marcin Wiącek prosi Prezesa UOKiK o wszczęcie postępowania wyjaśniającego w celu ustalenia, czy zaistniały podstawy do przeprowadzenia postępowań wymienionych w art. 48 ust. 2 pkt 1a lub pkt 2 ustawy o UOKiK, lub podjęcia innych działań w rozumieniu jej art. 48 ust. 2 pkt 5.

RPO prosi Prezesa UOKiK o informacje o wydanych tej sprawie postanowieniach i decyzjach.

Pismo do prezes PFRON Małgorzaty Lorek

Ponadto Rzecznik zwraca uwagę Prezes PFRON na sytuację części studentów, którzy na kształcenie w tej uczelni otrzymali dofinansowanie ze środków PFRON. Realizatorem programu były Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie. 

Studenci są zagrożeni koniecznością zwrotu środków z uwagi na fakt, że uczelnia przestała odpowiadać na kierowane do niej wnioski studentów w przedmiocie rozliczenia programu. W tej sytuacji, nie tylko nie jest możliwe uzyskanie zaświadczenia o ukończeniu studiów, lecz także uzyskanie jakiegokolwiek zaświadczenia umożliwiającego rozliczenie dofinansowania.

RPO wskazuje na celowość wprowadzenia odpowiednich rozwiązań, na których podstawie  studenci Collegium Humanum uzyskają możliwość przedłożenia zaświadczeń wymaganych do rozliczenia dofinansowania w późniejszym terminie. Termin ukończenia weryfikacji ocen nie jest możliwy do przewidzenia ani tym bardziej zależny od beneficjentów.  Dlatego zasadne jest, aby studenci objęci programem dofinansowanym ze środków PFRON nie ponosili negatywnych konsekwencji wynikających z działań uczelni oraz organów państwa.

VII.7033.54.2024