Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sędzia krajowy, będąc sędzią europejskim, objęty jest ochroną unijną. W jego sprawach może orzekać jedynie prawidłowo umocowany, niezawisły i bezstronny sąd.
• Prezydent RP rażąco naruszył prawo krajowe oraz unijne, powołując osoby na stanowiska sędziowskie w Sądzie Najwyższym przed prawomocnym zakończeniem w NSA postępowań odwoławczych od uchwał KRS.
• Rażące naruszenie prawa krajowego w procesie mianowania sędziów SN powoduje, że organ obejmujący tak powołane osoby, nie jest prawidłowo ustanowiony. Moc prawna jego orzeczeń może być ograniczona, nawet wbrew zasadzie pewności prawa.

Rzecznik Generalny TSUE Evgeni Tanchev ogłosił opinie w dwóch sprawach dotyczących nowo utworzonych izb Sądu Najwyższego: C-487/19 oraz C-508/19. Postępowania przed TSUE zostały zainicjowane pytaniami prejudycjalnymi SN, dotyczącymi zgodności z prawem Unii powołania nowych sędziów SN według procedury ukształtowanej w 2018 r., a także  możliwych skutków prawnych dokonanych przez nich czynności lub orzeczeń.

W obu sprawach uczestnikiem postępowania jest Rzecznik Praw Obywatelskich. Przedstawił w nich uwagi pisemne, a jego przedstawiciele wzięli udział w rozprawach przed Wielką Izbą TS.

Rzecznik Generalny TSUE w przedstawionych opiniach w bardzo szerokim zakresie zgodził się ze stanowiskiem RPO, wielokrotnie do niego nawiązując i wprost przytaczając.

Tanchev wskazał, że sędzia krajowy mogący orzekać o sprawach objętych prawem Unii  jest objęty unijną ochroną traktatową. Z tego powodu jego odwołanie może być rozpatrywane jedynie przez organ spełniający wymogi skutecznej ochrony sądowej, czyli organ, który jest niezawisły, bezstronny i ustanowiony na mocy ustawy (sprawa C-487/19). Podobnie postępowanie dyscyplinarne przeciwko sędziemu musi się toczyć z poszanowaniem tej ochrony, tj. ma prawo do bycia sądzonym przez sąd spełniający wymogi prawa Unii, który jednocześnie nie może zostać wyznaczony przez sędziego powołanego z rażącym naruszeniem prawa (sprawa C-508/19).

Rzecznik Generalny ocenił, że powołanie sędziów SN przed prawomocnym orzeczeniem NSA w postępowaniu odwoławczym od uchwały KRS w sprawie rekomendacji na stanowisko w SN, stanowi rażące naruszenie krajowych przepisów regulujących procedurę powoływania sędziów, a tym samym również i wymogów prawa Unii. Dopóki postępowanie przed NSA nie jest zakończone, dopóty Prezydent RP nie może skorzystać z prerogatywy powoływania sędziów i ma obowiązek powstrzymać się od wręczenia aktu powołania. Zaskarżenie uchwały KRS do NSA spowodowało bowiem, że byt prawny uchwały staje się zależny od orzeczenia tego sądu.

Rzecznik Generalny uznał także, że naruszenie wiążącego postanowienia NSA wstrzymującego wykonanie uchwał KRS w sprawie rekomendacji do SN było umyślne i intencjonalne. Miało służyć zapewnieniu rządowego wpływu na nominacje sędziowskie. Świadczy o braku poszanowania zasady państwa prawnego i samo w sobie również narusza podstawowe reguły ustroju i funkcjonowania sądownictwa.

Wśród dalszych nieprawidłowości w procesie mianowania sędziów SN  w opinii wskazano także brak wymaganej kontrasygnaty pod aktem inicjującym postępowanie nominacyjne oraz udział nowej KRS, obsadzonej w niekonstytucyjny sposób, i nie dającej rękojmi niezależności. Rzecznik Generalny stwierdził również, że ograniczanie, a tym bardziej wyłączanie, z mocą wsteczną skuteczności krajowej kontroli sądowej procesu mianowania oznaczało naruszenie wymogów prawa Unii. Skuteczna kontrola musi bowiem pozwalać na ustalenie, że w procedurze nominacyjnej nie doszło do przekroczenia uprawnień lub nadużycia władzy, naruszenia prawa lub popełnienia oczywistego błędu w ocenie.

Dla oceny nieprawidłowości w procesie mianowania sędziów Rzecznik Generalny zastosował dotychczasowe orzecznictwo TSUE – zwłaszcza wyrok w sprawach C-542 i 543/18 Simpson i HG, oraz wyrok w sprawie C-585, 624 i 625/18 A.K. i inni, a także wyrok ETPC w sprawie Ástráðsson przeciwko Islandii. Weryfikuje się zatem, czy waga i charakter nieprawidłowości wskazują na arbitralność decyzji w sprawie mianowania. Ustala się, czy naruszenie prawa krajowego miało charakter rażący (oczywisty) oraz czy dotyczyło podstawowych reguł procedury mianowania sędziów. Podstawowe znaczenie ma również zapewnienie krajowej, skutecznej kontroli sądowej procesu mianowania sędziów.

Nieprawidłowości w procesie powołania sędziego narażają skuteczność mianowania i wzbudzają wątpliwości co do niezawisłości i bezstronności powołanej osoby. Rzecznik Generalny podkreślił za RPO, że w procesie powoływania sędziów konieczne jest ścisłe przestrzeganie reguł, ponieważ daje ono powołanemu sędziemu poczucie, że objął on ten urząd wyłącznie dzięki swoim kwalifikacjom, w rzetelnie przeprowadzonej procedurze, w oparciu o obiektywne kryteria. Pozwala uniknąć powstania stosunku zależności między sędzią a organami biorącymi udział w jego powołaniu.

Rzecznik Tanchev uznał, że jeśli sędzia został powołany do SN z rażącym naruszeniem reguł prawa krajowego, to – w świetle zasady skutecznej ochrony sądowej oraz prawa do rzetelnego procesu sądowego – organ, w którego składzie zasiada, nie spełnia przesłanek do uznania go za sąd ustanowiony na mocy ustawy, a tym samym nie odpowiada wymogom prawa Unii.

Jeżeli kontrola ważności powołania sędziego SN nie może zostać przeprowadzona w żadnym postępowaniu krajowym, to niemniej, zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa Unii – sąd krajowy powinien mieć możliwość orzeczenia, że do tego powołania prawnie nie doszło, nawet jeżeli prawo krajowe na to nie zezwala. Władze krajowe nie mogą zasłaniać się argumentami opartymi na pewności prawa i nieusuwalności sędziów. Argumenty te stanowią jedynie zasłonę dymną i nie umniejszają zamiaru zlekceważenia lub naruszenia zasad państwa prawnego.

W ocenie Rzecznika Generalnego poważne naruszenia prawa w procedurze nominacji sędziowskich do SN uzasadniają również ograniczenie wiążącego charakteru orzeczeń wydawanych przez tak powołane osoby, nawet wbrew zasadzie pewności prawa. W konsekwencji, w oparciu o zasadę pierwszeństwa prawa Unii, sąd krajowy może uchylić lub pominąć orzeczenia przez nie wydane.

VII.510.43.2018, VII.510.114.2019