Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sylwester 2020 r. będzie wyjątkowo smutny – napisał prof. Adam Bodnar w publikacji przygotowanej dla „Rzeczpospolitej” wspólnie z dyrektorami zespołów w Biurze RPO. Lista została ułożona chronologicznie.
• Czas podsumowań skłania do refleksji nad najważniejszymi wydarzeniami w mijającym roku. Bez wątpienia był to kolejny rok ataku na niezależność sądownictwa. Sędziowie Paweł Juszczyszyn, Beata Morawiec oraz Igor Tuleya zostali pozbawieni immunitetu sędziowskiego  oraz są zawieszeni jako sędziowie. Trudno o bardziej symboliczny obraz sytuacji, w jakiej się aktualnie znajdujemy.
• Wierzę, że w przyszłości powrócą oni do orzekania, dzięki orzeczeniom Trybunału Sprawiedliwości UE lub Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Jednak dla nich Sylwester 2020 r. będzie wyjątkowo smutny.
• Jednak 2020 r. to nie był tylko kolejny rok „konstytucyjnej smuty”. Zapadło w nim wiele wyroków przełomowych z punktu widzenia praw człowieka oraz praworządności.

1. Uchwała 3 Izb Sądu Najwyższego

23 stycznia 2020 r. Sąd Najwyższy w składzie trzech połączonych Izb: Izby Cywilnej, Izby Karnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego wydał uchwałę (sygn.  BSA I-4110-1/20). Uchwała ma charakter bezprecedensowy. Określiła zasady weryfikacji nominacji sędziowskich dokonywane przez Krajową Radę Sądownictwa w nowym składzie. Wprawdzie uchwała na razie odniosła mniejsze skutki niż można się było spodziewać, to jednak stanowiła historyczny akt obrony niezależności sądownictwa. Będzie także wpływać na dalsze rozstrzygnięcia podejmowane na szczeblu europejskim. Można się bowiem spodziewać, że wyrok Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 1 grudnia 2020 r. w sprawie Ástráðsson przeciwko Islandii (skarga nr 26374/18) otwiera drzwi do przełomowych rozstrzygnięć dotyczących niezależności polskich sędziów.

2. Zakwestionowanie uchwał „antyLGBT”

14 lipca 2020 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach (sygn. akt III SA Gl 15/20) uchylił uchwałę przeciwko ideologii LGBT przyjętą przez Radę Gminy Istebna. Jest to wyrok, który imponuje swoim uzasadnieniem odwołującym się do dyskryminującego charakteru uchwały oraz jej sprzeczności z prawami człowieka. W trzech innych sprawach wojewódzkie sądy administracyjne przyjęły podobne rozstrzygnięcia i uwzględniły skargi RPO. W dwóch uznały, że uchwały nie mogą być kwestionowane ze względu na ich deklaratywny, a nie normatywny charakter. Wyroki WSA zostały zaskarżone do NSA, jednak już teraz wywołują duży wpływ na debatę i praktyki lokalnych społeczności.

3. Dostęp do procedury uchodźczej na granicy w Terespolu

23 lipca 2020 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie M.K. i inni przeciwko Polsce (skargi nr 40503/17, 42902/17 i 43643/17) rozstrzygnął czy Polska może stosować tzw. praktykę push-back, polegającą na odmowie przyjmowania wniosków o status uchodźcy  Praktyka taka miała miejsce na przejściu granicznym Brześć-Terespol. Dzięki zaangażowaniu licznych prawników pro bono i organizacji społecznych osoby pokrzywdzone uzyskały wsparcie prawne na poziomie krajowym, jak i w postępowaniu przed Trybunałem w Strasburgu. Trybunał stwierdził naruszenie szeregu gwarancji Konwencji, w tym stwierdził nierespektowanie przez Polskę zarządzonych środków tymczasowych.

4. Odpowiedzialność za wybory korespondencyjne

15 września 2020 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie (sygn. VII SA/Wa 992/20)  stwierdził nieważność decyzji Prezesa Rady Ministrów nakazującej Poczcie Polskiej zorganizowanie wyborów korespondencyjnych. Decyzja Premiera z 16 kwietnia 2020 r. stała się podstawą wystąpienia przez Pocztę Polską o wystąpienie do władz samorządowych o przekazanie jej spisów wyborców. Wybory nie zostały ostatecznie zorganizowane. WSA w Warszawie stwierdził rażące naruszenie prawa przez Premiera oraz wskazał na podejmowanie działań bez podstawy prawnej. Sprawa jest obecnie przedmiotem rozpoznania NSA, ale wrześniowy wyrok WSA wywołał poważną dyskusję na temat zastosowania zasady legalizmu w postępowaniu najwyższych władz, a także konsekwencji jej nierespektowania dla praw i wolności człowieka i obywatela.

5. Ustawa „dezubekizacyjna”

16 września 2020 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę w składzie 7 sędziów (III UZP 1/20) w sprawie tzw. ustawy dezubekizacyjnej. Zdaniem Sądu Najwyższego kryterium „służby na rzecz totalitarnego państwa” powinno być oceniane na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka. Wyrok ma potężne skutki dla orzecznictwa sądów powszechnych. Wiele osób pokrzywdzonych przez ustawę ma wreszcie szanse na uzyskanie sprawiedliwości oraz na rozstrzygnięcie emerytalne dotyczące ich indywidualnej sytuacji, bez stosowania zasad odpowiedzialności zbiorowej.

6. Ochrona praw osoby transpłciowej w zatrudnieniu

29 września 2020 r. Sąd Okręgowy w Warszawie (sygn. akt  V Ca 2686/19) potwierdził gwarancje ochrony praw osób transpłciowych w zatrudnieniu niepracowniczym (branża ochrony osób i mienia). Sąd zastosował ustawę z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania. Sąd uznał, że przesłanka „płci” obejmuje także „tożsamość płciową”, a zakaz dyskryminacji osób transpłciowych należy wywodzić również z art. 32 Konstytucji.

7. Prawo do świadczenia pielęgnacyjnego

6 października 2020 r. Naczelny Sąd Administracyjny (I OSK 371/20) określił  relacje pomiędzy prawem do świadczenia pielęgnacyjnego, a możliwością jednoczesnego kształcenia się osoby pełnoletniej w szkole w trybie dziennym. NSA uznał, że postępowanie dotyczące przyznania świadczenia pielęgnacyjnego wymaga uwzględniania szeregu okoliczności dotyczących sytuacji osobistej i rodzinnej osoby ubiegającej się o to świadczenie oraz osoby potrzebującej opieki. Nie można zatem stosować przepisów w oderwaniu od realiów społecznych. Polska musi poprawić przepisy dotyczące obowiązku całkowitego zrezygnowania z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, w przypadku pobierania świadczenia pielęgnacyjnego. Wyrok NSA jest świadectwem do jak niesprawiedliwych sytuacji może dochodzić w przypadku bezwzględnych zakazów.

8. Skarga nadzwyczajna a skarga na stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia

15 października 2020 r. Sąd Najwyższy w uchwale „siódemkowej”  wydanej przez Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. III PZP 4/20) rozstrzygnął konflikt między dwoma środkami prawnymi. SN stwierdził, że strona wnosząca skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku (art. 4241 k.p.c.) nie ma obowiązku wykazania, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w drodze skargi nadzwyczajnej nie było i nie jest możliwe. Uchwała ma istotne znaczenie dla stron postępowań, choćby ze względu kwestie związane z odpowiedzialnością odszkodowawczą Skarbu Państwa czy brak skorelowania terminów korzystania z różnych środków prawnych. Izba Cywilna SN w niektórych rozstrzygnięciach przyjmowała odmienną interpretację przepisów, co mogło prowadzić do pokrzywdzenia skarżących. Odejście od wskazanej uchwały z 15 października 2020 r. wymagałoby uchwały połączonych dwóch izb SN.

9. Wolność artystyczna

22 października 2020 r. Sąd Najwyższy uwzględnił kasację RPO dotyczącą odpowiedzialności karnej za wywieszenie banneru „Tęsknię za Tobą, Żydzie” (III KK 69/20). Akcja została zorganizowana przez Rafała Betlejewskiego oraz Dawida Gurfinkiel. Banner wisiał w czerwcu 2019 r. ma rynku w Węgrowie przez godzinę i miał na celu upamiętnienie ofiar Holocaustu. Artyści zostali jednak ukarani na podstawie art. 63a ust. 1 Kodeksu wykroczeń na kary grzywny. Sąd Najwyższy uchylił wyroki nakazowe. Wyrok SN jest ważny ze względu na odwołanie się do wartości konstytucyjnych (art. 73 Konstytucji), a także wskazanie, że czyn nie miał znamion szkodliwości społecznej – raczej wręcz przeciwnie wskazywał na kwestie, które powinny być przedmiotem szczególnej wrażliwości i refleksji.

10. Działalność gospodarcza w czasie pandemii

27 października 2020 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Opolu (II SA/Op 219/20) odniósł się do kwestii ograniczeń w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej (zakład fryzjerski) w warunkach pandemii. Sąd uchylił decyzje organów sanitarnych, powołując się na argumenty natury konstytucyjnej. Zdaniem WSA w Opolu rezygnacja Rady Ministrów z wprowadzenia stanu klęski żywiołowej (art. 232 Konstytucji) oznacza, iż do uregulowań prawnych dotyczących ograniczeń praw i wolności człowieka i obywatela mają zastosowanie wszystkie konstytucyjne i legislacyjne zasady. Wprowadzenie ograniczeń w zakresie swobody działalności gospodarczej musi odbywać się na podstawie ustawy oraz zgodnie z zasadami proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). Nadzwyczajne okoliczności, takie jak stan epidemii nie usprawiedliwiają rezygnacji z tych zasad. Delegacja ustawowa zawarta we wprowadzonych w związku z epidemią koronawirusa przepisach art. 46 b ustawy o zapobieganiu chorobom zakaźnym nie jest w tym zakresie wystarczająca, gdyż nie pozwala na całkowite zakazywanie działalności gospodarczej.

Powyższy wybór orzeczeń ma charakter subiektywny, jak każde zestawienie tego typu. Nie uwzględnia wyroków haniebnych czy rażąco sprzecznych z gwarancjami ochrony praw człowieka. W 2020 r. sądy w wielu sprawach były strażnikami wartości konstytucyjnych oraz stały po stronie obywateli w zakresie ochrony ich praw i wolności. Za taką postawę, w szczególnie trudnych czasach, należą się sędziom podziękowania.

Dr hab. Adam Bodnar, prof. Uniwersytetu SWSP, Rzecznik Praw Obywatelskich VII kadencji

Warszawa, 23 grudnia 2020 r.