Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Dziecko mówi, że nie chce jeździć do ojca na weekendy, bo nie może zabrać ukochanego misia. Dlaczego? Bo mama powiedziała, że tata na pewno tego misia zabierze na zawsze.

Dziecko uważa, że mama go nie kocha, bo nie zabiera na weekendy. Chciało, ale tata ostrzegł, że mama na pewno da znowu klapsa, więc lepiej nie jeździć.

Takie historie zbierają specjaliści z opiniodawczych zespołów specjalistów sądowych (OZSS)

RPO Adam Bodnar, który moderował ten panel, zauważył: Niestety, cały nasz proces rozwodowy opiera się na konflikcie:  o winę, majątek, kontakty z dzieckiem, o prawa rodzicielskie. Więc musimy eliminować pola konfliktu i poprawiać efektywność postępowania przed sądami.

Z jednej strony mamy kryzys sądownictwa, a z drugiej – stoimy przed zmianami społecznymi, które będą trwały jeszcze może cale dziesięciolecia, aż role obojga rodziców staną się rzeczywiście równe.

Panel dotyczył prawnych instrumentach umożliwiających rodzicom wystąpienie o ustalenie kontaktów z dziećmi, różnic pomiędzy postępowaniami (rozwód, postępowanie przed sądem rejonowym), możliwości egzekwowania niezrealizowanych lub nieprawidłowo realizowanych kontaktów. Prelegenci opowiedzą również o konsekwencjach braku uregulowania kontaktów z dziećmi po rozwodzie lub po faktycznym rozstaniu partnerów. Poruszona zostanie tematyka opieki naprzemiennej - zarówno od strony procesowej (czym kieruje się sąd przy podejmowaniu decyzji), jak i od strony psychologicznej (co jest brane przez biegłe z OZSS pod uwagę, podczas badania zmierzającego do ustalenia, czy opieka naprzemienna w danym stanie faktycznym jest możliwa i zasadna).

W panelu wzięli udział:

• Eliza Gużewska – adwokatka zajmująca się od wielu lat postępowaniami cywilnymi ubezpieczeniowymi, pełnomocniczka w sprawach rodzinnych i opiekuńczych.
• Dominika Tomaszewska - adwokatka specjalizująca się w sprawach rodzinnych i karnych.
• Monika Wiśniewska – adwokatka, która współpracuje z fundacjami wspierającymi rodziców, których dzieci zostały umieszczone w pieczy zastępczej.
• Marta Porembska - doktor nauk społecznych w dyscyplinie pedagogika. Asystent w Zakładzie Psychopedagogiki Resocjalizacyjnej w Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie.

Panel poświęcony był tematyce dotyczącej prawnych instrumentów umożliwiających rodzicom wystąpienie o ustalenie kontaktów z dziećmi, różnic pomiędzy postępowaniami w sprawie o kontakty przed wszczęciem postępowania w sprawie o rozwód, po wszczęciu postępowania w sprawie o rozwód, możliwości egzekwowania niezrealizowanych lub nieprawidłowo realizowanych kontaktów.

Omawiany był problem alienacji rodzicielskiej. Prelegenci wypowiadali się również o konsekwencjach braku uregulowania kontaktów z dziećmi po rozwodzie lub po faktycznym rozstaniu partnerów. Poruszona została tematyka opieki naprzemiennej - zarówno od strony procesowej (czym kieruje się sąd przy podejmowaniu decyzji), jak i od strony psychologicznej (co jest brane przez biegłych z OZSS pod uwagę, podczas badania zmierzającego do ustalenia, czy opieka naprzemienna w danym stanie faktycznym jest możliwa i zasadna).

1. Pierwsza z prelegentek mec. Eliza Gużewska zdefiniowała pojęcie pieczy naprzemiennej. Podkreślając, iż jest elementem władzy rodzicielskiej, jest niezależna zarówno od kontaktów z dzieckiem, jak i od sposobu sprawowania tej władzy. Piecza polega na fizycznym i psychicznym rozwoju dziecka, dbaniu o zdrowie dziecka, wychowanie, kierowanie małoletnim, przysposobienie od życia zarówno w środowisku, jak i w rodzinie. Mówiąc o pieczy naprzemiennej w orzecznictwie sądowym, w ocenie prelegentki można mówić o niej wtedy, kiedy piecza ta jest orzekana w sytuacjach powierzenia władzy rodzicielskiej obydwojgu rodzicom i tylko gdy rodzice są w stanie się ze sobą porozumieć. Strony nie są silnie skonfliktowane, pomimo rozpadu więzi są w stanie porozumieć się co do wychowania dzieci.

W systemie prawnym obowiązującym między 2009 r. a 2015 r., jak i po 2015 r. orzeczenie pieczy naprzemiennej było i jest możliwe. W systemie prawnym między 2009 r. a 2015 r. odbywało się to na kanwie porozumienia rodzicielskiego, tzw. planu rodzicielskiego, gdzie strony wspólnie wskazywały na władzę i kontakty z dzieckiem, żaden z przepisów wprost nie zakazywał uregulowania pieczy naprzemiennej w sposób naprzemienny czyli w porównywalnych okresach. Kontakty rodzica dochodzącego były jednakże orzekane w szerokim zakresie. Takie szerokie ustalenie kontaktów można było porównać do pieczy naprzemiennej. Prelegentka wskazała na projekt nowelizacji przepisów art. 58 k.r.o. i art. 107 k.r.o.

Podsumowując wystąpienie mec. Gużewska wskazała, iż najważniejsze przy orzekaniu opieki naprzemiennej powinno być dobro dziecka, czy dziecko jest psychicznie gotowe do takiej, a nie innej formy pieczy nad nim, czy będzie w stanie zaakceptować to, że w jednym tygodniu będzie mieszkało u jednego z rodziców, w następnym u drugiego z rodziców, czy strony będą w  stanie porozumieć się co do najważniejszych kwestii dotyczących dziecka np. szkoła, wychowanie itd. W ocenie mec. Gużewskiej, piecza naprzemienna winna być orzekana w sytuacji, kiedy rodzice są w stanie się porozumieć, kiedy zgodnie wnoszą o orzeczenie pieczy naprzemiennej.

2. Druga z prelegentek mec. Dominika Tomaszewska zabrała głos w kwestii dotyczącej regulowania kontaktów z dziećmi po rozwodzie, alienacji rodzicielskiej, problemów związanych z egzekwowaniem kontaktów. Zdefiniowanie kontaktów w k.r.o., różne formy kontaktów. Kontakty są prawem i obowiązkiem zarówno rodzica, jak i dziecka. Prawo do kontaktów jest dobrem osobistym. Należy rozróżnić kontakty od władzy rodzicielskiej. Kontakty to jest prawo do osobistej styczności z dzieckiem, do informacji o potrzebach dziecka, o stanie zdrowia dziecka. Natomiast władza rodzicielska to jest prawo do współdecydowania np. o szkole, o sposobie leczenia.

Prelegentka wskazała na sposób regulacji kontaktów z dzieckiem w postępowaniu opiekuńczym przed rozwodem i po wszczęciu postępowania w sprawie o rozwód ( art. 445¹ §1 k.p.c.). Omówione zostały różnice między postępowaniami.

Zmiana kontaktów po orzeczeniu rozwodu art. 106 k.r.o.

Omówienie kwestii postępowania zabezpieczającego w postępowaniu opiekuńczym, w postępowaniu rozwodowym. Zmiana orzeczenia wydanego w postępowaniu zabezpieczającym.

Omówione zostały problemu związane z egzekwowaniem kontaktów z punktu widzenia rodzica uprawnionego do kontaktu, jak i rodzica zobowiązanego do kontaktu. Problematyka dotycząca wykonywania kontaktów art. 598¹⁵ k.p.c. – 598²¹ k.p.c., a także w art. 582¹ k.p.c.

3.  Mec. Monika Wiśniewska wypowiedziała się w materii kontakty z małoletnim dzieckiem – regulować czy nie regulować? (sytuacja prawna rodziców w razie braku uregulowania kontaktów, oraz formy sądowego uregulowania kontaktów).

1.  brak uregulowania kontaktów z perspektywy rodzica wiodącego
2. brak uregulowania kontaktów z perspektywy rodzica, z którym dziecko nie zamieszkuje
3. sądowe uregulowanie kontaktów- warianty
4. planowana nowelizacja kk

Prawo i obowiązek do kontaktu z dziecka z rodzicem wynika z art. 113§1 k.r.o.

Podana została definicja rodzica wiodącego (rodzic sprawujący bieżącą pieczę nad dzieckiem, rodzic przy którym sąd ustalił miejsce zamieszkania/pobytu dziecka)

a) brak uregulowania kontaktów z perspektywy rodzica wiodącego, ryzyko:

• konieczność każdorazowego ustalania kontaktów
• brak wpływu na powrót dziecka do domu
• dezorganizacja życia dziecka i rodzica (niespodziewane wizyty)
• brak wsparcia ze strony organów ścigania

b) brak uregulowania kontaktów z perspektywy rodzica, z którym dziecko nie zamieszkuje, ryzyko:

• konieczność każdorazowego ustalania terminów kontaktów
• uchylanie się rodzica wiodącego od realizacji ustaleń
• brak wsparcia ze strony organów ścigania
• zarzut nękania z art. 190 a kk

c) sądowe uregulowanie kontaktów- warianty:

• w miejscu zamieszkania/poza miejscem zamieszkania małoletniego dziecka

• w miejscu pobytu/poza miejscem pobytu małoletniego dziecka
•  ograniczenia z art. 1132 k.r.o.

d) planowana nowelizacja kk. (art. 244 c §1 kk kto utrudnia lub uniemożliwia wykonywanie kontaktów lub sprawowanie opieki nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, wynikający z orzeczenia albo ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem, podlega karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2).

4. Dr Marta Porembska opisała rolę i zadania OZSS (opiniodawczych zespołów specjalistów sądowych) w sprawach rodzinnych i opiekuńczych ( w tym rozwodowych).

W 2017 r. funkcjonowało w Polsce 67 takich ośrodków, które zatrudniały 714 pracowników, wydano 19 708 opinii. Działają one w ramach sądów okręgowych. W skład OZSS wchodzą specjaliści z zakresu psychologii, pedagogiki, wybranych działów medycyny np. pediatrii, psychiatrii dzieci i młodzieży. Prelegentka nawiązała do wypowiedzi ministra Kwiatkowskiego, iż są duże trudności z pozyskaniem w ranach OZSS specjalistów z zakresu psychiatrii dziecięcej.

Dr Porembska wskazała, iż w opinii OZSS udziela odpowiedzi na tezę organu zlecającego Sądu, OZSS ma się wypowiedzieć tylko co do tej tezy.

Badaniami są objęte osoby ujęte w postanowieniu sądu, w postępowaniu rozwodowym są to rodzice i dzieci, jak również w sprawach opiekuńczych partnerzy rodziców i rodzeństwo. Wskazano metody badawcze OZSS.

Druga część wystąpienia dotyczyła tego, na co biegli z OZSS zwracają uwagę podczas sporządzania opinii jeżeli chodzi o opiekę naprzemienną.

Każda decyzja sądu powinna być poprzedzona kompletną i rzetelną oceną całego systemu rodzinnego. Celem diagnozy jest minimalizacja kosztów psychologicznych jakie ponosi dziecko. Biegli biorą pod uwagę właściwości i predyspozycje indywidualne zarówno dzieci, jak i właściwości całego środowiska wychowawczego , przyszłość rodziny np. jeżeli jeden z rodziców związał się już z nowym partnerem, albo wszedł  w związek małżeński, albo ma nowe dzieci, to wszystko jest ważne z punku opieki naprzemiennej. Bilans korzyści i kosztów zarówno po stornie dziecka, jak i rodziców.

Biegli biorą pod uwagę przy opiece naprzemiennej wiek i potrzeby rozwojowe dziecka, chęć dziecka na funkcjonowanie w systemie opieki naprzemiennej. Indywidualne potrzeby adaptacyjne dziecka. Właściwości środowiska wychowawczego: odległość między zamieszkaniem rodziców, kwestia przedszkola, przychodni itd., kwestia warunków mieszkaniowych, materialnych, rodzaj pracy zawodowej rodzica, oczekiwania i motywy rodzica, współpracę, nasilenie konfliktu, dojrzałość emocjonalną rodziców, metody i style wychowawcze, zasady funkcjonowania w dwóch domach, dostęp do wsparcia specjalistycznego.

Dr Porembska odniosła się do wypowiedzi mec. Gużewskiej, iż nie wypowiadałaby się tak radykalnie co do tego, że orzeczenie opieki naprzemiennej może mieć miejsce tylko w sytuacji, gdy nie ma konfliktu, dlatego, że w każdej sprawie, która trafia do OZSS konflikt jest, gdyby rodzice mogli sami ten konflikt rozwiązać to by nie przychodzili do sądu. Nasilenie konfliktu ma znaczenie, ale nie tylko na tym winno opierać się decyzji, czy ustalać opiekę naprzemienną.

Posumowanie: nie ma idealnej formy opieki nad dzieckiem. Każda forma ma swoje plusy i minusy. Zależy to przede wszystkim od postawy rodziców, czy forma opieki naprzemiennej da dziecku szansę na prawidłowy rozwój i funkcjonowanie. Nie tyle typ sprawowanej pieczy, a postawa rodziców, gotowość do współpracy wpływa na kondycję psychiczną dziecka.

Dyskusja:

Pytania i komentarze:

1. Głos z publiczności: Czy nie mówimy o dyskryminacji jednego z rodziców?
2. Głos z publiczności: pytanie do pani Marty Porembskiej

Czy z doświadczenia Państwa wynika, która z tych form: opieka naprzemienna, czy opieka tradycyjna ma więcej plusów niż minusów? Czy są jakieś badania na ten temat?

3. Głos z publiczności: Czy biorą Państwo pod uwagę, czy mają informację jak działa opieka naprzemienna na świecie?
4. Głos, Pan reprezentuje stowarzyszenia ojcowskie: pytanie do Pani Marty Porembskiej, dlaczego badania OZSS nie mogą być nagrywane? Pan chce te badania konsultować z innymi specjalistami.
5. Pytanie co do nowelizacji art. 244 kk, czy ta nowelizacja będzie dotyczyła również uniemożliwiania sprawowania kontaktu ze strony rodzica, który nie chce się stawiać na kontakt.
6. Głos z publiczności: Pani wskazuje, iż jest dużo zarzutów co do opinii z OZSS, związanych z zawodem psychologa on jest nieuregulowany.

Odpowiedzi:

Postulat dotyczący częstej dyskryminacji ojców. Mec. Marta Wiśniewska wskazała, iż w praktyce faktycznie często jest tak, że ojcowie są w gorszej sytuacji, jest im ciężej w sądach. Mogą być dyskryminowani, ale to powoli się zmienia

Dr Porembska- wskazuje, iż z jej praktyki w OZSS wynika, iż aktualnie dyskryminacja ojców nie ma miejsca.

Nie ma idealnej formy opieki. Co do badań, pokazują, że opieka naprzemienna lepiej sprawdza się niż opieka asymetryczna. Na Zachodzie funkcjonuje typ opieki gniazdowej, dziecko ma stały dom, a to rodzice się zmieniają i przyjeżdżają do dziecka.

Mecenas Gużewska: sytuacja najbardziej optymalna to taka, gdzie dziecko ma stałe miejsce zamieszkania, a rodzice przyjeżdżają do dziecka.

Mec. Dominika Tomaszewska w sprawie opinii z OZSS: ta opinia jest dowodem decydującym w sprawie. Często specjaliści z OZSS odpowiadają na pytania sądu w sposób ogólny, nie ma konkretnych odpowiedzi na pytania. Dlatego profesjonalni pełnomocnicy często wnioskują o wezwanie specjalisty na rozprawę, dopytanie na rozprawie.

Mec. Tomaszewska postulowała  w związku z tym, by – jeśli zbyt długo czeka się na opinię z OZSS - wnieść o badanie dziecka i  rodziców przez biegłych z listy biegłych sądowych sądu okręgowego. Taka opinia byłaby szybsza.

Dr Porembska: dziecko w sytuacji rozwodu narażone jest na wiele badań. Nie można nagrywać badań przeprowadzanych przez OZSS. Wynika to z wytycznych Ministerstwa Sprawiedliwości; ich celem jest ochrona dobra dziecka.

Mecenas Wiśniewska – co do  nowelizacji 244 kk, dotyczy to tylko zachowania rodzica wiodącego.

Pytania, tura druga

1. Obserwuje się patologie związane z tym, że matki karane są wysokimi grzywnami za niewykonywanie orzeczenia o kontaktach, nie bada się sytuacji finansowej tych osób. Co zrobić, gdy rodzic jest przemocowy, a sąd zmusza dziecko do kontaktu z nim?
2. Głos z publiczności: czy fakt, że sąd uregulował w określony sposób kontakty w orzeczeniu przeszkadza temu, aby rodzic zobowiązany sądownie do kontaktów uczestniczył np. w uroczystościach szkolnych?
3. Głos: dlaczego tak długo czeka się na opinię w OZSS.
4.  Głos: dlaczego jest taka długotrwałość postępowania w sprawie o wykonywanie kontaktów.

Odpowiedzi

Mec. Tomaszewska wyjaśniła, iż faktycznie obserwuje się długotrwałość postępowania w sprawie o wykonywanie kontaktów. System się nie sprawdza.

Mec. Tomaszewska wnosi postulat żeby już na etapie wydawania przez sąd postanowienia o kontaktach pomyśleć o kontaktach nadzorowanych, o nadzorze kuratorskim, metody prewencyjne.

Najważniejsze wnioski:

• Kontakty są prawem i obowiązkiem – i dla rodzica i dla dziecka. Jeśli dziecko nie chce kontaktów, to znaczy, że dziecko jest w dramatycznej sytuacji i potrzebuje pomocy. Jeśli dziecko odmawia kontaktu przed sądem, sąd powinien się dowiedzieć, dlaczego - a nie poprzestać na przyjęciu do wiadomości woli dziecka.
• Trzeba dążyć do uregulowanie zasad kontaktów z dzieckiem (w sądzie, w drodze mediacji czy w ugodzie - i to tak, by nie było niepotrzebnych nieporozumień). To ogranicza ryzyko niepewności i wstrząsów i nowych konfliktów.
• Konflikt o kontakt z dzieckiem jest przejawem bardzo ostrego kryzysu. Bardzo źle wpływa na dziecko. Postulat pieczy naprzemiennej w takiej nie może być realizowany, bo do tego potrzebny jest wspólny front rodziców w wychowywaniu dzieci.
• Dlatego tak ważne jest szukanie sposobów porozumienia pomiędzy rodzicami, mimo konfliktu, tworzenie przestrzeni do spotkań. Uczyć się, że kontakty z dzieckiem nie są elementem rozgrywki czy karania drugiego rodzica.
• System karania rodziców za utrudnianie kontaktów z dzieckiem nie sprawdza się.

Panel przeciągnął się długo poza zaplanowany czas.