Biuletyn Informacji Publicznej RPO

4 czerwca 2025 r w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyło się kolejne posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego, które z uwagi na obchodzony kilka dni wcześniej Dzień Dziecka, poświęcone było problemom w dostępie do opieki psychologicznej i psychiatrycznej najmłodszych pacjentów.

Spotkanie rozpoczął zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Adam Krzywoń, który przybliżył najistotniejsze problemy, z jakimi od lat mierzy się psychiatria dzieci i młodzieży. Wskazał m. in. na braki kadrowe, czas oczekiwania na pomoc; podkreślił rolę i znaczenie szkoły w ochronie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Ponadto poruszył kwestię niedofinansowania psychiatrii dzieci i młodzieży oraz konieczność  współpracy międzyresortowej. Przytoczył alarmujące dane dotyczące prób samobójczych dzieci.

Następnie ZRPO powitał członków Komisji i zaproszonych gości, wśród których byli:

• dr Aleksandra Lewandowska – konsultant krajowy ds. psychiatrii dzieci i młodzieży,
• Tomasz Rowiński- twórca pierwszego środowiskowego centrum zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży. Adiunkt SGH w Warszawie,
• dr Piotr Rycielski - ekspert w Instytucie Badań Edukacyjnych,
• dr Katarzyna Nawrocka - adiunkt w Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, pedagog,
• Marta Wojtas - koordynatorka Poradni Dziecko w Sieci, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę,
• Weronika Jakubowska - dyrektorka Departamentu ds. Edukacji i Prewencji w Państwowej Komisji ds. przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15.,
• Katarzyna Skrętowska-Szyszko - dyrektorka Zespołu Zdrowia i Spraw Socjalnych w Biurze Rzecznika Praw Dziecka.

Członkowie Komisji i zaproszeni goście zapoznali się z wystąpieniem, które z uwagi na niemożność uczestnictwa w spotkaniu nadesłała dr Aleksandra Lewandowska, konsultant krajowa ds. psychiatrii dzieci i młodzieży. Zaznaczyła, że od 5 lat w naszym kraju wdrażany jest nowy model opieki psychiatrycznej dla dzieci i młodzieży, który opiera się na współpracy z naturalnym środowiskiem małoletnich pacjentów. Obecnie już w każdym powiecie jest ośrodek I poziomu referencyjnego, który pracuje nie tylko z samym małoletnim pacjentem, ale także z jego rodziną i środowiskiem edukacyjnym. 

Dr Lewandowska podkreśliła, że dzięki tym ośrodkom udaje się unikać, przynajmniej części hospitalizacji. Zaznaczyła, że w ośrodkach środowiskowej opieki psychologiczno-psychoterapeutycznej nie ma lekarza, gdyż za większość zaburzeń psychicznych, diagnozowanych w psychiatrii wieku rozwojowego, odpowiedzialne są głównie czynniki środowiskowe, w przypadku których wystarczą tylko oddziaływania psychospołeczne. Zwróciła uwagę, że niezwykle istotna jest rola szkoły w diagnozowaniu problemów młodych ludzi, gdyż to tam dzieci spędzają 1/3 swojego czasu, a uważny nauczyciel, pedagog szkolny, psycholog szkolny czy wychowawca może dostrzec objawy, które w środowisku rodzinnym są niedostrzegane.

Konsultant krajowa zwróciła ponadto uwagę, że całemu środowisku zależy na spójnym systemie finansowania trzech poziomów referencyjnych, gdyż obecny system utrudnia, a nawet uniemożliwia współpracę ze szkołami, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi czy strukturami należącymi do opieki społecznej. Kolejny problem, na który zwróciła uwagę, to nieuwzględnienie zasady odpowiedzialności terytorialnej ośrodków we wdrażanej reformie. 

Potem głos zabrał dr Tomasz Rowiński, który jako ekspert był zaangażowany w prace nad reformą ochrony zdrowia psychicznego dzieci.  Przybliżył założenia, na jakich trójpoziomowy system miał się opierać: I poziom referencyjny miał z założenia opierać się na współpracy ze szkołą, jako równorzędnym partnerem. Na II poziomie szkoła miała być częścią oddziału dziennego i elementem procesu terapeutycznego. Niestety, obecnie, w związku ze zmianą rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie świadczeń gwarantowanych w zakresie opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień, podmiot leczniczy nie ma już obowiązku organizowania szkoły w oddziale dziennym, jeżeli dziecko może uczęszczać do swojej szkoły i z celów terapeutycznych wynika, że jest to dobre dla dziecka. Rozwiązanie to, zdaniem dr. Rowińskiego, jest bardzo niekorzystne i wymaga pilnej zmiany.

Dr Rowiński zwrócił uwagę na ogromny problem nieuwzględniania ocen przez tzw. szkoły macierzyste uczniów, które otrzymali oni w trakcie edukacji na oddziale dziennym, w którym szkoła była prowadzona. Poruszył również kwestię finasowania, która zdecydowanie wymaga zmian. Przyjęty model hybrydowy się nie sprawdza i nie sprzyja rozwojowi psychiatrii, a dodatkowo w środowisku powoduje frustrację, gdyż nakłada na specjalistów pracujących w tym systemie obowiązki, których nie wymaga się od lekarzy innych specjalizacji. Wspomniał o sesji koordynacji, które ze względu na brak przepisów regulujących wyrażanie zgód i przetwarzania danych osobowych są nieefektywne i narażają podmioty lecznicze na odpowiedzialność z tytułu naruszenia przepisów dotyczących przetwarzania danych osobowych. 

Dr Rowiński przestawił Komisji swoje rekomendacje, których wdrożenie jest kluczowe dla poprawy sytuacji w systemie ochrony zdrowia psychicznego. Do najistotniejszych zaliczył potrzeby:

1. określenia na poziomie ustawy sposobu przetwarzania informacji we współpracy międzysektorowej;
2. opublikowania nowelizacji rozporządzenia ministra zdrowia w sprawie świadczeń gwarantowanych w psychiatrii dzieci (od sierpnia 2024 procedowana jest nowelizacja koszyka w psychiatrii dziecięcej!);
3. powołania ośrodka eksperckiego ds. zarządzania zmianą i monitorowania zdrowia psychicznego dzieci;
4. zmiany finansowania leczenia dzieci i przejście z finansowania ze składki zdrowotnej na finasowanie z budżetu państwa;
5. zmiany sposobu organizacji i finansowania szkoły/oddziału w podmiocie leczniczym;
6. wdrożenia zmian w poradnictwie psychologiczno-pedagogicznym w sektorze oświaty (dotacje zamiast subwencji). 

Po wystąpieniu wywiązała się  dyskusja, w trakcie której zwrócono uwagę na zaniedbanie dzieci po szkole podstawowej, niedostosowanie obecnie oferowanego wsparcia do ich aktualnych potrzeb. Eksperci zwracali uwagę, że nie ma na rynku specjalistów zainteresowanych pracą w publicznej służbie zdrowia, co niestety skutkuje kolejkami do specjalistów. W efekcie czas oczekiwania na psychiatrę np. w Gdańsku to kilka lat. 

Piotr Rycielski przedstawił informację o opracowywanych przez Instytut rozwiązaniach metodycznych i organizacyjnych wspierających dostępność w edukacji.  Zwrócił uwagę, że obecnie prowadzone są prace, żeby już istniejące i wykorzystywane przez specjalistów i nauczycieli narzędzia były w lepszy sposób udostępnione. Wspominał o 5 pakietach narzędzi odnoszących się do monitorowania rozwoju dzieci i młodzieży w ramach szkolnej oceny funkcjonalnej.  Wskazał na przygotowywane narzędzia diagnostyczne niezbędne do oceny rozwoju dzieci i młodzieży w zakresie widzenia i słyszenia. Przygotowywany jest też pakiet narzędzi szkoleniowych, tak aby osoby, które będą ich używać, robiły to w sposób poprawny. 

Następnie głos zabrała dr Katarzyna Nawrocka, która wspomniała o projekcie „niebieskich skrzyneczek”, które funkcjonują już w wielu szkołach, co pozwala na stworzenie dostępnej i anonimowej przestrzeni w szkołach, która umożliwia uczniom wyrażanie swoich emocji, potrzeb i problemów. Podkreśliła, że z badań wynika, iż uczniowie wykazują coraz większe zaufanie dla pedagogów i psychologów, gorzej niestety jest z zaufaniem wobec nauczycieli i wychowawców. 

Dr Nawrocka zwróciła uwagę na problemy współpracy na linii szkoła – rodzice oraz kwestie wynikające z przeładowanych klas, które standardowo w szkołach średnich liczą po 30 lub więcej uczniów. Tak duże oddziały nie sprzyjają indywidualnemu podejściu do ucznia i skupieniu się na jego indywidualnych potrzebach. Innym problemem jest lawinowy wzrost liczby uczniów z dostosowaniami na egzaminach maturalnych.

Jako kolejna głos zabrała Katarzyna Skrętowska-Szyszko, która potwierdziła, że problemy wskazane przez przedmówców są też diagnozowane przez Rzecznika Praw Dziecka. Zwróciła uwagę na długie terminy oczekiwania np. na miejsce w oddziale leczenia odwykowego, czy na zbyt niską wycenę świadczeń. Wspomniała też o projekcie, przygotowanego m. in. przez RPD, korzystania z pomocy psychologa przez małoletniego bez zgody rodzica/przedstawiciela ustawowego i zaapelowała o wsparcie dla niego. Jak wszyscy uczestnicy spotkania, zwróciła uwagę, że nie tylko nie ma współpracy między poszczególnymi sektorami, ale nawet w obrębie jednego sektora. Zasygnalizowała dramatyczną sytuację dzieci w pieczy zastępczej. 

Weronika Jakubowska zwróciła uwagę na bardzo dynamiczny wzrost przestępstw seksualnych w sieci. Podkreśliła, że dziecko krzywdzone seksualnie czuje strach i paraliż, aby komuś o tym powiedzieć. W konsekwencji nie otrzymuje ono pomocy lub zdecydowanie za późno. To z kolei prowadzi do samookaleczeń i prób samobójczych.  

Po wystąpieniach gości rozpoczęła się dyskusja, w której padło stwierdzenie, że „psychiatra opiera się na doktorach Judymach”. To zdanie niestety wydaje się bardzo trafnie diagnozuje tragiczną sytuację.

W podsumowaniu spotkania, którego podjęli się Błażej Kmieciak i dr Marek Balicki, wskazano, że koordynacja, to słowo-klucz spotkania i wymaga od Rzecznika podjęcia pilnych działań zmierzających do powołania specjalnego, eksperckiego ośrodka koordynującego w psychiatrii dzieci i młodzieży oraz podobnego dla psychiatrii osób dorosłych. Podkreślono też potrzebę zmiany finansowania psychiatrii i wprowadzenia, na wzór psychiatrii osób dorosłych, zasady odpowiedzialności terytorialnej za populację zamieszkującą dany obszar.

Wnioski, uwagi i konkluzje zostaną wykorzystane przez Rzecznika Praw Obywatelskich w przyszłych działaniach na rzecz poprawy sytuacji w psychiatrii dzieci i młodzieży.