Biuletyn Informacji Publicznej RPO

7 listopada 2024 r. przewodniczący działającej przy RPO Komisji Ekspertów „Klimat i Przestrzeń” Ryszard Kowalski przekazał w imieniu Rzecznika Praw Obywatelskich założenia „Ustawy o przestrzeni” Ministerstwu Rozwoju i Technologii. Założenia są efektem prac Komisji Ekspertów powołanej przez RPO Marcina Wiącka w styczniu 2022 r.

Zaproszenie w skład Komisji Ekspertów przyjęli wybitni naukowcy (przyrodnicy, hydrolodzy, socjologowie), samorządowcy, eksperci ds. ochrony środowiska, transportu publicznego (szynowego i drogowego), a także prawnicy i ekonomiści. Zadaniem Komisji było przygotowanie założeń regulacji mających zapewnić bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom.

Jest bezsporne, że zmiany klimatu nie są spowodowane tylko budownictwem, ale rozstrzygnięcia określające wykorzystanie terenu są najbardziej widocznym przejawem działalności człowieka. Zmiany w przestrzeni stały się narzędziem kapitału (urynkowiona przestrzeń). Celem budownictwa, urbanistyki i architektury przestała być jakość życia, zaspokajanie potrzeb społecznych, a stał się zysk z zainwestowanych środków. Równocześnie bezrefleksyjnie wykorzystywane są zasoby ziemi, które przez lata traktowane były jako nieograniczone, a w rzeczywistości ich wielkość jest skończona.

Moment, w którym mieszkańcy ziemi zaakceptują inny kanon podstawowych wartości, jest ciągle przed nami. Ale już dzisiaj można powstrzymać czy znacząco ograniczyć destrukcyjne działania. Rozwój nie może być oparty na nadrzędności paradygmatu inwestycji budowlanych. Konieczne jest podporządkowanie decyzji przestrzennych wymogom ochrony klimatu. Kluczowym narzędziem ograniczającym negatywne skutki materialnych zmian przestrzeni musi być instrument integrujący ochronę klimatu z planowaniem przestrzennym.

Komisja Ekspertów ds. Klimatu i Przestrzeni działająca przy RPO opracowała założenia „Ustawy o przestrzeni” realizującej powyższy cel.

Założenia „Ustawy o przestrzeni”

I. Podstawową intencją projektu jest zasada, że ingerencja (zmiana) w dotychczasowy sposób użytkowania jest możliwa tylko wtedy, gdy nie stoi w sprzeczności z wymogami ochrony klimatu, środowiska. To podejście legło u podstaw nazwy projektowanej regulacji „Ustawa o przestrzeni”.

II. Zasadniczą rolę w założeniach odgrywa Środowiskowy Dokument Zarządczy, który jest faktografią stanu przyrodniczego, a w efekcie określa tereny, na których niemożliwe jest dokonywanie zmian oraz tereny, na których zmiany sposobu użytkowania są dopuszczalne, ale po spełnieniu określonych warunków (Standardów Środowiskowych). Założenia ustawy przewidują, że ustalenia zawarte w Środowiskowym Dokumencie Zarządczym są obligatoryjne dla rozstrzygnięć przestrzennych czyli  muszą być bezwzględnie uwzględniane w aktach planowania przestrzennego.

III. W założeniach przyjęto zasadę, że wymagania dot. treści  aktów prawa miejscowego będą składały się z dwóch grup: wymagań obligatoryjnych – obowiązujących we wszystkich gminach, oraz fakultatywnych - do ewentualnego stosowania przez gminy. Rozwiązanie to umożliwia dostosowanie zawartości przepisów miejscowych do społecznej, przyrodniczej i ekonomicznej specyfiki gminy.

IV. Celem zapewnienia szerokiej partycypacji społecznej w procesie planowania przestrzeni,  wraz z wymogami środowiskowymi, w założeniach zaproponowano rozwiązanie oparte na dwóch elementach: (1) powszechnej jawności działań organów publicznych i (2) permanentnym udziale społeczeństwa. Informacje o wszelkich działaniach gminy i innych organów, a także podmiotów gospodarczych, związanych z realizacją „Ustawy o przestrzeni” winny być powszechnie dostępne - z mocy ustawy, bez konieczności składania wniosków o udostępnienie takich informacji i dokumentów.  

V. Proponowane przez Komisję Ekspertów rozwiązania wymagają odpowiednich zmian prawa  nie tylko w zakresie  planowania przestrzennego, ochrony środowiska, jawności działań organów władzy publicznej i instytucji realizujących zadania publiczne. Niezbędne wydaje się dokonanie  zasadniczych zmian w ustawach dotyczących Lasów Państwowych, Wód Polskich (rozdzielenie funkcji regulacyjnych i nadzorczych od funkcji gospodarczych), transportu publicznego (lokalnego i ponadlokalnego). Postulaty tych zmian zawarto w aneksie do założeń „Ustawy o przestrzeni”.

Przedstawicieli Komisji w imieniu Ministra przyjął dyrektor Departamentu Planowania Przestrzennego Michał Gil. W spotkaniu w MRWiT uczestniczył również sekretarz Komisji Dariusz Supeł.

Przekazane MRiT założenia „Ustawy o przestrzeni” zostały też skierowane do Ministra Klimatu i Środowiska. W przekonaniu, że właściwi ministrowie podejmą prace nad wdrożeniem przedstawionych propozycji urząd Rzecznika Praw Obywatelskich i członkowie Komisji deklarują gotowość do współpracy.