Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Mija 20 lat od przyjęcia Europejskiej Konwencji Bioetycznej – pierwszego, kompleksowego aktu prawnego stanowiącego próbę wprowadzenia minimalnego standardu ochrony dla praw człowieka w związku  z rozwojem nowych procedur medycznych. Z tej okazji Rzecznik Praw Obywatelskich wraz z Wydziałem Prawa i Administracji UMK zorganizował w Toruniu konferencję naukową. W jej trakcie dyskutowano o potrzebie ratyfikacji przez Polskę Konwencji, a także wskazywano na problemy polskiej praktyki w związku z brakiem lub niedostateczną regulacją kwestii bioetycznych.

W wystąpieniu otwierającym, prof. Zbigniew Witkowski, Dziekan WPiA UMK, za potrzebną uznał refleksję nad przyczynami, dla których Polska dotąd nie ratyfikowała Konwencji. Wskazywał też na podstawowe gwarancje EKB, takie jak prymat istoty ludzkiej nad wyłącznym interesem społeczeństwa lub nauki czy poszanowanie godności i tożsamości istoty ludzkiej, mające znaczenie dla ochrony praw człowieka.

Rzecznik Praw Obywatelskich przypomniał, że toruńskie spotkanie bioetyczne wpisuje się w realizowany przez niego i służący popularyzacji wiedzy cykl regionalnych spotkań bioetycznych. Rzecznik zauważył, że interdyscyplinarny charakter dziedziny, jaką jest bioetyka powoduje, że potrzebny jest dialog prowadzony z udziałem przedstawicieli zarówno środowiska akademickiego, jak i prawników, lekarzy czy pacjentów. Dlatego tak cenne są takie, jak to w Toruniu, spotkania.

Rzecznik przypomniał, że w 2012 r. jego poprzedniczka, prof. Irena Lipowicz, skierowała wystąpienie do Prezesa Rady Ministrów w sprawie ratyfikacji Konwencji. Mimo, że powstał zespół roboczy mający przygotować proces ratyfikacji, cel ten nie został dotąd osiągnięty. W ocenie Rzecznika takie działanie wpisuje się w szerszą politykę niechęci do wiązania się przez państwo aktami międzynarodowymi, w tym także tymi, dotyczącymi praw człowieka.

Rzecznik podkreślił, że bioetyka wiążę się nie tylko z koniecznością wprowadzania doraźnych rozwiązań, dotyczących zagadnień szczegółowych, lecz to także rozmowa o przyszłych wyzwaniach: inżynierii genetycznej, ulepszaniu natury ludzkiej. Jeśli nie uregulujemy zupełnie podstawowych i dyskutowanych od lat zagadnień bioetycznych, to nie będziemy mogli zająć się nowymi wyzwaniami, które niosą nie tylko korzyści dla człowieka, lecz także zagrożenia dla ochrony praw człowieka.

Rzecznik zauważył też, że trudności z regulacją bioetyczną wiążą się z poważnymi sporami światopoglądowymi. Wskazał jednak, że brak jasnych standardów dotyczących nowych procedur medycznych, przy jednoczesnym istnieniu sporów ideologicznych, w żaden sposób nie zastopuje ich rozwoju w innych krajach świata. Dlatego Unia Europejska powinna aktywnie włączyć się w spieranie rozwoju standardów bioetycznych. Brak jasnych standardów prowadzi także do zachowawczych postaw osób stosujących prawo, w tym w szczególności lekarzy.

Rzecznik organizując konferencje i przygotowując wystąpienia działa na rzecz wprowadzenia regulacji prawnych dotyczących zagadnień bioetycznych. Między innymi w wyniku tych działań przygotowano założenia do projektu o wykonywaniu testów genetycznych, powstał też zespół zajmujący się uregulowaniem oświadczeń pro futuro.

RPO kończąc wystąpienie wskazał na postulaty płynące z panelu bioetycznego I Kongresu Praw Obywatelskich, takie jak: postulat przyjęcia ustawy o testach genetycznych czy konieczność edukacji bioetycznej społeczeństwa.

Pani Laurence Lwoff, Head of Bioethics Unit of the Council of Europe, która łączyła się z uczestnikami Kongresu on-line, przybliżyła słuchaczom proces powstawania Konwencji i protokołów dodatkowych oraz wskazała na przyczyny przyjęcia tego aktu. W jej ocenie Konwencja wciąż jest aktualna, a jej znaczenie nie może być oceniane tylko w z uwzględnieniem tego, ile krajów ją podpisało. Pani L. Lwoff zapowiedziała, że planowane jest przygotowanie kolejnego protokołu dodatkowego, dotyczącego praw osób z zaburzeniami psychicznymi i chorych psychicznie. Przedstawiła także główne punkty sporne podczas prac poprzedzających przyjęcie Konwencji, które dotyczyły m.in. problematyki ochrony embrionu ludzkiego. Dużym wyzwaniem było też stworzenie instrumentów na tyle elastycznych, by znalazły  zastosowanie w tej stale zmieniającej się dziedzinie. Laurence Lwoff podkreśliła znaczenie wytycznych dotyczących szczegółowych kwestii bioetycznych, których stosowanie jest konieczne dla efektywnego wdrażania Konwencji. Dla realizacji tego celu nieodzowna jest też bliższa współpraca między państwami.

W dyskusji po wystąpieniu Laurence Lwoff  rozmawiano o elastyczności postanowień Konwencji i jej aktualności. W ocenie prelegentki nie jest jeszcze za późno żeby ratyfikować Konwencję, a zasady  niej wyrażone  są wciąż aktualne. Ratyfikacja Konwencji to też wiadomość dla świata, że chcemy zaangażować się w działanie na rzecz ochrony praw człowieka w kontekście wyzwań bioetycznych. Uczestnicy dyskusji wskazywali też na celowość ratyfikacji Konwencji przez Unię Europejską – wówczas, mimo nieratyfikowania jej przez Polskę, bylibyśmy nią wiązani.

Podczas pierwszego panelu konferencji, którego moderatorem był dr hab. Roman Sławeta, prof. Ewa Bartnik, dr Agata Wnukiewicz-Kozłowska oraz prof. Małgorzata Świderska dyskutowali o celowości ratyfikacji Konwencji. Uczestnicy podkreślali, ze Konwencja ma charakter ramowy, a państwo może zawsze wprowadzić podwyższony stopień ochrony. W ocenie prof. Bartnik ratyfikacja jest konieczna chociażby z uwagi na brak w polskim porządku prawnym zakazu implantowania zmodyfikowanych zarodków. Prof. Świderska wskazywała z kolei na znaczenie przyjęcia Konwencji w perspektywie respektowania oświadczeń pro futuro. Dr Wnukiewicz-Kozłowska podkreśliła, że od dnia podpisania przez Polskę Konwencji, mimo jej nieratyfikowania, władze państwa nie mogą podejmować działań sprzecznych z przedmiotem i celem Konwencji. Za niezrozumiałe uznać należy obawę przed ratyfikacją Konwencji. Pozostawia ona bowiem państwom duży margines swobody, umożliwiający wprowadzenie wyższego stopnia ochrony.

Podczas dyskusji uczestnicy konferencji wskazywali na wpływ standardów konwencyjnych na polskie i europejskie orzecznictwo.

Drugi i trzeci panel dyskusji, które moderowane były odpowiednio przez dr Agatę Wnukiewicz-Kozłowską (drugi panel) i Pełnomocnika Terenowego Rzecznika Praw Obywatelskich w Gdańsku, Krzysztofa Szerkusa (trzeci panel), dotyczyły wybranych problemów prawa medycznego i bioetyki z perspektywy prawa i praktyki polskiej.

W dyskusji wzięli udział:

• prof. Lucjusz Jakubowski,
• dr hab. Janusz Bojarski,
• dr Emilia Sarnacka,
• dr Marcin Śliwka,
• dr Natalia Karczewska-Kamińska,
• dr Julia Kapelańska-Pręgowska,
• prof. Zbigniew Włodarczyk,
• prof. Adam Górski,
• prok. dr Małgorzata Szeroczyńska,
• dr Kinga Bączyk-Rozwadowska,
• mec. Patrycja Brzezicka.

Tematy dyskusji koncentrowały się wokół problematyki wykonywania testów genetycznych, niedostatków regulacji o leczeniu niepłodności, jakości świadczeń zdrowotnych, transplantologii, uporczywej terapii, w tym uporczywej terapii noworodków, przymusu w medycynie, oświadczeń pro futuro.

Wśród głównych postulatów pokonferencyjnych podniesionych przez panelistów i dyskutantów wskazać należy na:

• potrzebę ratyfikacji Europejskiej Konwencji Bioetycznej,
• pilną potrzebę uregulowania problematyki wykonywania testów genetycznych i ograniczenie możliwości wykonywania komercyjnych testów bez odpowiedniego poradnictwa genetycznego,
• rewizję przepisów ustawy o leczeniu niepłodności w zakresie braku przepisów przejściowych, a także zapłodnienia post mortem,
• konieczność wprowadzenia regulacji dotyczącej uporczywej terapii oraz uświadomienia lekarzom, że nie każda śmierć pacjenta w szpitalu jest porażką, i że pacjent, prócz prawa do leczenia, ma prawo do godnego umierania, w tym też do łagodzenia bólu,
• konieczność wprowadzenia rozwiązań w zakresie oświadczeń pro futuro, tak by wola pacjenta wyrażona przed utratą świadomości była faktycznie respektowana,
• konieczność edukacji pacjentów i lekarzy; dyskutanci za celowe uznali podejmowanie działań na rzecz lepszej komunikacji z pacjentami,
• tworzenie jasnych i precyzyjnych przepisów w zakresie praw lekarzy i pacjentów.

Krzysztof Szerkus dziękując za udział w konferencji zapewnił, że Rzecznik będzie aktywnie działał na rzecz ochrony praw pacjentów w związku z postępem nauk medycznych. Wskazał, że Rzecznik dostrzega potrzebę ochrony nie tylko praw pacjentów, lecz także lekarzy. Za niebywale ważne uznał odpowiednia edukację społeczeństwa w zakresie bioetyki i wspieranie dialogu na linii lekarz-pacjent.