Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Polskie prawo wciąż nie zna definicji tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania
• Większość osób zatrzymanych nie ma w praktyce dostępu do obrońcy od samego początku zatrzymania, a ich przesłuchania nie są nagrywane
• Policja nadużywa prewencyjnego stosowania kajdanek wobec zatrzymanych
• A wobec uczestników pokojowych protestów coraz częściej używa gazu łzawiącego czy pieprzowego

Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar wystąpił do marszałka Senatu Tomasza Grodzkiego o przygotowanie odpowiednich zmian prawa, które poprawiłyby gwarancje antytorturowe w Polsce.

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur (którego funkcję wykonuje od 2008 r. RPO) zdefiniował obszary wymagające zmian w prawie i  praktyce, w celu polepszenia ochrony praw osób pozbawionych wolności oraz wyeliminowania ryzyka stosowania tortur i złego traktowania przez funkcjonariuszy policji.

Wszystkie te sprawy były przedmiotem wystąpień RPO do premiera, Ministra Sprawiedliwości, MSWiA i KGP. Niestety - mimo koniecznych zmian prawa, o które RPO apelował - odpowiedzi albo nie było, albo bagatelizowały one przedstawiane problemy.

Dlatego, w związku ze zbliżającym się końcem wykonywania obowiązków Rzecznika, Adam Bodnar zwraca uwagę Marszałka Senatu na te problemy.

1. Konieczność wprowadzenia do polskiego porządku prawnego definicji tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania

W Kodeksie karnym nie ma oddzielnego przestępstwa tortur, jakich dopuszcza się funkcjonariusz państwowy. Od początku kadencji Adam Bodnar o to apelował - zwracał się trzykrotnie do Ministra Sprawiedliwości, a ostatnio do premiera.

W sprawach wyczerpujących znamiona tortur - określonych w art. 1 Konwencji ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania - zapadające w Polsce wyroki wydawane są najczęściej na podstawie art. 231 Kodeksu karnego (nadużycie uprawnień),  art. 246 kk. (wymuszanie zeznań) i art. 247 kk. (znęcanie się nad osobą pozbawioną wolności). Niestety, przestępstwa te nie uwzględniają wszystkich elementów definicji tortur z Konwencji ONZ. Uzasadnia to stwierdzenie, że w Polsce nadal brakuje instrumentów prawnych umożliwiających skuteczne przeciwdziałanie torturom i złemu traktowaniu.

2. Dostęp do obrońcy od początku zatrzymania

Dziś większość osób zatrzymanych nie ma w praktyce dostępu do obrońcy od samego początku zatrzymania. W polskim prawie nie ma regulacji zapewniających zatrzymanemu niezwłoczny oraz bezpłatny tj. pokrywany ze środków budżetu państwa, kontakt z obrońcą. Taki stan jest niezgodny z prawem Unii Europejskiej (Dyrektywą 2013/48/UE oraz Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2016/1919 z 26 października 2016 r.).

Przedstawiciele KMPT spotykali się z przypadkami, że osoby zatrzymane były informowane o obecności prawnika dopiero po sporządzeniu i podpisaniu protokołu zatrzymania - mimo, że pełnomocnik był wtedy w komisariacie. Zdarzało się, że zatrzymanym odmawiano możliwości skorzystania z telefonu komórkowego w celu odnalezienia numeru do pełnomocnika. Odmawiano też kontaktu z pełnomocnikiem, ponieważ ktoś nie znał jego numeru na pamięć lub miał sam numer bez znajomości danych personalnych prawnika.

KMPT podkreśla od lat znaczenie, jakie dla zapewnienia dostępu do pomocy prawnej mają listy adwokatów i radców prawnych dostępne w policyjnych miejscach zatrzymań. Policjanci powinni informować o niej  osoby zatrzymane. Nie do zaakceptowania jest sytuacja, w której realizacja podstawowego prawa osób zatrzymanych do kontaktu z prawnikiem uzależniona jest wyłącznie od funkcjonujących oddolnych inicjatyw i dobrej woli prawników.

Wobec braku jakiejkolwiek odpowiedzi RPO prosił premiera o interwencję.

3. Ochrona sygnalistów w służbach mundurowych (whistle-blowers)

RPO postuluje stworzenie warunków i narzędzi prawnych umożliwiających działania i ochronę sygnalistom. Realizowałoby to standardy europejskiego komitetu ds. zapobiegania torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu (CPT). Dziś brak jest odpowiednich procedur, które zapewniałyby funkcjonariuszom poufny i bezpieczny sposób raportowania o przypadkach złego traktowania ze strony innych policjantów.

A działalność sygnalistów może stanowić wczesne ostrzeżenie i pomóc w ujawnianiu nieprawidłowości, które w przeciwnym razie mogłyby pozostać ukryte oraz identyfikacji osób odpowiedzialnych. RPO zwracał się w tej sprawie również do premiera.

4. Badanie lekarskie wszystkich zatrzymanych

W Polsce nie ma obowiązku poddania badaniu lekarskiemu każdego zatrzymanego. Sytuacje, w których badanie lekarskie osoby zatrzymanej jest obligatoryjne, określono w rozporządzeniu MS. Tymczasem zgodnie ze standardami międzynarodowymi badaniom lekarskim powinny być poddawane wszystkie osoby zatrzymane przez policję.

O zmiany w tym zakresie Rzecznik zabiega od 2012 r. Brak obowiązku badan dotyczy również osób, wobec których użyto paralizatora.

5. Utrwalanie przesłuchań za pomocą urządzeń audio-wideo

Nie wszystkie jednostki policyjne są monitorowane. Przesłuchania i rozpytania policyjne nie są też nagrywane, mimo że procedura karna to przewiduje. Niektóre komisariaty nie mają nawet  na stanie kamer umożliwiających rejestrację audio-wideo.

W ocenie KMPT monitoring i rejestracja audio-wideo przesłuchań jest ważną, dodatkową ochroną przed złym traktowaniem przesłuchiwanych osób. W ocenie RPO niezbędne jest wprowadzenie obligatoryjności takiego nagrywania.

6. Powiadomienie wybranej osoby trzeciej o fakcie zatrzymania i prawo do bycia rzetelnie pouczonym o prawach przysługujących osobie zatrzymanej

Zatrzymany co do zasady powinien mieć możliwość samodzielnego powiadomienia wybranej osoby o zatrzymaniu. Tylko w sytuacjach szczególnych  obowiązek ten powinien być realizowany przez policjanta. Osobisty kontakt zatrzymanego z osobą bliską umożliwia przekazanie jej ewentualnych informacji o złym traktowaniu, co może skutkować odpowiednią interwencją.

Zatrzymanym  nie przedstawiane są pełne informacje o istotnych kwestiach dotyczących zatrzymania: np. dane funkcjonariusza dokonującego zatrzymania, prawne i faktyczne przyczyny zatrzymania, przysługujące prawa, obowiązujące procedury, sposoby składania skarg. Osoby niewładające językiem polskim powinny otrzymać ponadto tłumaczenie pisemne wszystkich dokumentów. Pożądanym byłoby stworzenie jednolitego wzoru informacji zawierającej dane teleadresowe wszelkich instytucji ochrony praw człowieka oraz odpowiednich komórek działających w policji.

7. Prewencyjne stosowanie kajdanek

Widoczna jest praktyka nadużywania przez funkcjonariuszy  prewencyjnego stosowania kajdanek wobec osób zatrzymanych. Odnosi się to zarówno do konwojowania osób zatrzymanych, jak i prowadzenia przesłuchań lub wstępnych rozpytań w komisariatach. Zasadą jest również konwojowanie nieletnich przez funkcjonariuszy i do młodzieżowych ośrodków wychowawczych w kajdankach - nawet tych, którzy nie zachowują się agresywnie i wykonują polecenia funkcjonariuszy.

Zarówno ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, jak i ustawa o Policji upoważniają funkcjonariuszy do stosowania środków przymusu bezpośredniego, w tym kajdanek. Jednak muszą być przy tym spełnione trzy podstawowe zasady ich użycia – subsydiarności, proporcjonalności oraz minimalizacji szkód.

Profilaktyczne stosowanie kajdanek w czasie transportu zatrzymanych krytykuje CPT.  Nie powinny być one zasadą. Na problem nadużywania kajdanek RPO zwracał uwagę KGP.

8. Kontrola osobista

Nie powinna ona być stosowana rutynowo wobec wszystkich zatrzymanych. Osoba transpłciowa powinna mieć prawo wyboru płci funkcjonariusza, który takiej kontroli będzie dokonywał. Zmiany wymaga praktyka obligatoryjnego przeprowadzania kontroli osobistej wobec osób przed osadzeniem w PdOZ. Osobę zatrzymaną należy obligatoryjnie pouczyć o możliwości otrzymania protokołu tej czynności jak również możliwości zażalenia.

Pożądane byłoby wprowadzenie możliwości przyznania danej osobie odszkodowania lub zadośćuczynienia w przypadku stwierdzenia nielegalności kontroli, jej nieprawidłowości lub bezzasadności już przez ten sam sąd, który takie uchybienia stwierdził po zbadaniu zażalenia.

9. Rejestry osób przebywających w komisariatach

Potrzebne jest wprowadzenie jednolitego, scentralizowanego rejestru osób przebywających w komisariatach. Powinien on uwzględniać nie tylko godzinę wejścia i wyjścia z komisariatu, ale również dane funkcjonariusza, pod którego nadzorem pozostaje osoba, powód wejścia, informację o zatrzymaniu i przewiezieniu zatrzymanego w inne miejsce. Tymczasem dziś praktyka jest różna. A dobrze prowadzony rejestr to ważne narzędzie kontroli i skuteczne zabezpieczenie przed złym traktowaniem.

10. Używanie drażniących środków chemicznych przeciwko protestującym

RPO z dużym zaniepokojeniem obserwuje coraz powszechniejsze stosowanie gazu łzawiącego i gazu pieprzowego przeciwko osobom uczestniczącym w pokojowych protestach. Tymczasem zgodnie z międzynarodowymi standardami zagrożonym dobrem prawnym, którego ochrona uzasadnia użycie drażniących środków chemicznych, może być ludzkie życie lub zdrowie, ale nie mienie. Nie mogą one także być stosowane wobec pokojowych demonstracji, a także wobec osób w podeszłym wieku, dzieci. Niedopuszczalne jest to w zamkniętych pomieszczeniach lub na stadionach.

W dobie pandemii koronawirusa stosowanie tych środków może podwyższyć ryzyko wystąpienia COVID-19 poprzez zwiększenie podatności dróg oddechowych na infekcje, nasilenie istniejących stanów zapalnych i wywołanie kaszlu.

Wnioski wskazujące na potrzebę podjęcia zdecydowanych działań dla wyeliminowania tych nieprawidłowości RPO przedstawił w obszernym wystąpieniu do KGP.

KMPT identyfikuje ten problem od początku działalności. Ich skala uwidoczniła się jednakże bardzo wyraźnie w trakcie wizytacji ad hoc policyjnych komisariatów i PdOZ w związku z zatrzymaniami osób protestujących wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r., który zaostrzył przepisy aborcyjne. Opisane zagadnienia pokrywają się również z wnioskami CPT.

- Mając na uwadze potrzebę ochrony przyrodzonej godności każdego człowieka oraz dóbr które z niej wypływają - zdrowia i życia, które to wartości mogą zostać naruszone podczas wykonywania obowiązków przez funkcjonariuszy Policji - zwracam się do Pana Marszałka o analizę przedstawionych problemów pod kątem wprowadzenia niezbędnych zmian prawa w opisanych obszarach – brzmi konkluzja pisma Adama Bodnara do Marszałka Senatu.

KMP.071.4.2021