Biuletyn Informacji Publicznej RPO

22 listopada 2016 r. o Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący względnego zakazu małżeńskiego. Orzekł, że art. 12 § 1 i 2  Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest zgodny z Konstytucją (zasadą określoności przepisów prawa wynikającą z art. 2 konstytucji, z art. 30 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji).

Orzeczenie zapadło jednogłośnie.

Na marginesie rozpoznawanej sprawy Trybunał Konstytucyjny uznał za celowe wskazanie, aby ustawodawca rozważył ewentualne zastąpienie użytych w art. 12 i; 1 i 2 Kodeku Rodzinnego i Opiekuńczego. terminów ..choroba psychiczna" i „niedorozwój umysłowy" adekwatnymi określeniami medycznymi, przede wszystkim neutralnymi z punktu widzenia znaczeniowego, np. takimi, jakimi posługuje się ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.

W orzecznictwie powyższe terminy zostały już utożsamione, a co za tym idzie de facto zastąpione aktualnymi określeniami takimi jak „zaburzenie psychotyczne" czy też „upośledzenie umysłowe".

Nie należy jednak tracić z pola widzenia, że wbrew intencjom ustawodawcy sprzed lat, terminy „choroba psychiczna" i „niedorozwój umysłowy" współcześnie mogą nieść za sobą negatywny kontekst znaczeniowy w języku powszechnych. Ustawodawca powinien zatem wziąć to także pod uwagę i przemyśleć celowość dalszego posługiwania się tymi terminami w wielu aktach normatywnych, nie tylko w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, ale także w kodeksie cywilnym i innych.

Uzasadnienie wyroku

Trybunał Konstytucyjny ustalił, że archaiczne i nieprzystające do współczesnej wiedzy medycznej terminy „niedorozwój umysłowy” i „choroba psychiczna”, o których mowa w art. 12 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: kodeksu), są w doktrynie i orzecznictwie utożsamiane z aktualnymi pojęciami „upośledzenie umysłowe” i „zaburzenia psychotyczne”, występującymi w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, które z kolei nie budzą co do zasady wątpliwości znaczeniowych.

Art. 12 § 1 i 2 kodeksu nie rodzi zatem problemów interpretacyjnych.

Wszelkie ustalenia sądu w zakresie znaczenia powyższych pojęć muszą być bowiem oparte i poprzedzone zasięgnięciem opinii biegłych w zakresie wiedzy specjalistycznej, a mianowicie psychiatrii. Pojęciom tym nadawane jest więc takie znaczenie, jakie odzwierciedla współczesną wiedzę w zakresie medycyny.

Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że o naruszeniu zasady określoności przepisów prawa nie świadczy samo użycie pojęć niezdefiniowanych ustawowo, których treść musi być wypełniona przy wykorzystaniu opinii biegłych z zakresu wiedzy pozaprawnej. O nieokreśloności czy niejasności takich terminów można mówić dopiero wtedy, gdy nie da się ustalić ich treści w drodze uznanych metod wykładni. Trybunał uznał więc, że art. 12 § 1 i 2 kodeksu jest zgodny z zasadą określoności przepisów prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji.

Trybunał przyjął, że utrzymanie względnego zakazu małżeńskiego dla osób dotkniętych zaburzeniami psychotycznymi albo upośledzeniem umysłowym może być uznane za konieczne z punktu widzenia ochrony małżeństwa i rodziny na nim opartej oraz dobra dziecka. Wartości te stanowią podstawę polskiego prawa rodzinnego i  mogą uzasadniać ograniczenie prawa do decydowania o swoim życiu osobistym w aspekcie zawarcia małżeństwa jako sformalizowanego i znajdującego się pod ochroną państwa związku mężczyzny i kobiety, o którym mowa w art. 18 konstytucji.

Prawo o decydowaniu o swoim życiu osobistym – zagwarantowane w art. 47 konstytucji – nie ma bowiem charakteru absolutnego, przy którym nie liczą się już żadne prawa i wolności innych osób, a także ochrona porządku publicznego polegająca na zapewnieniu małżeństwu i rodzinie na nim opartej możliwie optymalnej realizacji istotnych funkcji społecznych, a przede wszystkim zagwarantowaniu ochrony dobra dziecka.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, także instrumenty prawne, jakimi posłużył się ustawodawca w art. 12 § 1 i 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, są przydatne do ochrony takich wartości, jak małżeństwo i oparta na nim rodzina oraz zagwarantowanie dobra dziecka. 

Zakaz małżeński przewidziany w art. 12 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie dotyczy wszystkich osób dotkniętych niepełnosprawnościami umysłowymi i intelektualnymi, ale jedynie tych, którzy wykazują zaburzenia psychotyczne albo są upośledzeni umysłowo.

Zaburzenia te albo stopień upośledzenia muszą ponadto zagrażać małżeństwu albo zdrowiu przyszłego potomstwa, ustalenie zaś istnienia tych zagrożeń należy do sądu, który powinien w tym zakresie zasięgnąć opinii biegłego lekarza psychiatry.

Zakaz ma też charakter względny, a więc podlega uchyleniu przez sąd, który zezwala na zawarcie małżeństwa, jeśli zaburzenia psychotyczne albo upośledzenia umysłowe nie zagrażają małżeństwu ani zdrowiu przyszłych dzieci.

Instytucja względnego zakazu małżeńskiego, a w konsekwencji także unieważnienia małżeństwa, o których mowa w art. 12 § 1 i 2 kodeksu, wydają się adekwatne do ograniczenia możliwości zawierania małżeństw przez osoby niepełnosprawne umysłowo albo intelektualnie, których poważne zaburzenia psychotyczne albo znaczny stopień upośledzenia umysłowego pozbawiają szansy stworzenia poprawnego i zgodnego z interesem społecznym małżeństwa i opartej na nim rodziny. Przede wszystkim zaś zagwarantowania bezpieczeństwa i dobra dzieci.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, ograniczenia konstytucyjnego prawa do decydowania o swoim życiu osobistym są zatem zrównoważone ochroną takich wartości, jak porządek publiczny, wolność i prawa innych osób. 

Przewodniczącym składu orzekającego był sędzia TK Stanisław Rymar, sprawozdawcą był  sędzia TK Andrzej Wróbel.