Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” wystąpiło do Rzecznika Praw Obywatelskich z podziękowaniami za chęć podjęcia tematu reformy wymiaru sprawiedliwości w trybie szerokich konsultacji społecznych.

W treści listu z 21 grudnia 2017 r. czytamy:

Postulowanie o merytoryczne i jawne formuły wypowiedzi najwyższych organów państwa, którym powierzono pieczę nad niektórymi aspektami funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, jest godne najwyższej aprobaty i pełnej współpracy ze strony stowarzyszeń prawniczych, samorządów zawodowych i kręgów naukowych. Inne, objęte tajemnicą konsultacje i wymiana nieznanych stanowisk, osłabiają legitymację do reformowania wymiaru sprawiedliwości i podważają prognozy jej skuteczności i powodzenia.

Od wielu lat środowiska prawnicze żywią nadzieję na prawdziwą – ekspercką reformę wymiaru sprawiedliwości. Urzeczywistnienie tego zamysłu, to bazowanie na badaniach i materiałach studyjnych dotyczących zmian w poszczególnych gałęziach prawa i w całym ustroju sądownictwa, przygotowanych przez wybitnych praktyków i przedstawicieli nauki prawa. Zamysł ten, to także odniesienie się do oczekiwań społecznych, prezentowanych w mediach elektroniczne oraz podczas publicznych dyskusji i spotkań, których organizatorami i uczestnikami są zarówno Pan Rzecznik, jak i środowisko sędziowskie.

Realna reforma wymiaru sprawiedliwości to powiązanie zmian strukturalnych i zmian prawa procesowego - w kontekście operatywnego i systemowego wykorzystania nowoczesnych technik komunikacyjnych, skracających wymianę informacji. Reforma, rozumiana jako przybliżenie jednostek wymiaru sprawiedliwości obywatelom i poprawa efektywności wydawania rozstrzygnięć, musi się opierać na wzmocnieniu kadrowym i podniesieniu cech kompetencyjnych wszystkich grup zawodowych realizujących swoje zadania w wymiarze sprawiedliwości. 

W pierwszym rzędzie konieczne jest określenie na nowo zakresu kognicji sądów oraz właściwego rozmieszczenia spraw między sądy powszechne i administracyjne. Niezwykle istotne jest dokonanie takich czynności, które urealniłyby pozasądową pomoc prawną i zbudowanie spójnego systemu przedsądowego rozwiązywania sporów.

Za konieczne uznajemy przeprowadzenie całościowej dyskusji nad udziałem czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości. Jesteśmy zwolennikami poszerzenia aktywności obywateli w sądownictwie. Dotyczy to wszelkich form, zarówno zwiększania zakresu działania składów ławniczych, a także rozpoczęcia dyskusji o sędziach pokoju.  Zdaniem Stowarzyszenia należy zwiększyć również zakres spraw rozpoznawanych w sprawach kolegialnych, zarówno zawodowych, jak i ławniczych.

Niezbędne są też zmiany postępowań sądowych. Rezultaty wielu dyskusji zdają się wskazywać na oczekiwania co do ich uproszczenia i zawężenia zbioru czynności procesowych, które nie umniejszą podstawowych gwarancji sprawiedliwości proceduralnej. Uwaga ta odnosi się szczególnie do spraw prostych. W skomplikowanych sprawach uproszczenia takie nie powinny mieć miejsca, ale należałoby rozważać wprowadzenie w szerszym zakresie przymusu adwokacko-radcowskiego, celem zagwarantowania stronom rzeczywistego prawa do sądu.

Postępowanie cywilne jest aktualnie przedmiotem kolejnej szczątkowej próby nowelizacji w zakresie elementów przygotowujących proces i norm regulujących przebieg rozprawy. Cechuje je brak spójnej całościowej wizji. Po kilku latach podejmuje się próbę odwrócenia wprowadzonych zmian. Takie działanie, wpływające na brak stabilności prawa, budzi uwagi krytyczne. Reformy procedury karnej na przestrzeni ostatnich 3 lat osiągnęły dwie skrajności w przedmiocie obowiązków stron i sądu oraz sposobu zbierania materiału procesowego. Widoczna jest niespójność zmian wprowadzanych w ostatnim czasie w obydwu regulacjach procesowych.

Na kanwie procedur należy radykalnie ograniczyć obciążenie sędziów decyzjami natury biurowo-administracyjnej. Chodzi tu o wszelkie zarządzenia organizacyjne, które nie wiążą się z istotą orzekania. Decyzje co do wydawania odpisów, stwierdzania prawidłowości doręczeń, dystrybucja pism procesowych, korespondencja z podmiotami trzecimi i czynności okołodowodowe – to przykłady pól aktywności, które muszą przejść ostatecznie do zakresu obowiązków asystentów sędziów i wykwalifikowanej kadry administracyjnej. Osiągnięte przez to oszczędności czasowe, które spowodują zwiększenie ilości czynności merytorycznych orzeczników są oczywiste i szczególnie wymierne. Dość wskazać, że większa część aktywności sędziego w dniu, w którym nie ma wokandy, w obu procedurach, może sprowadzać się do takich właśnie czynności.

Zmiany mechanizmów procesowych powinny być powiązane z analizą zmian w strukturze wewnętrznych jednostek sądownictwa. Bolączką zgłaszaną przez środowisko sędziowskie jest nierówne obciążenie pracą orzeczniczą. Dotychczasowe metody analityczne i podejmowane na ich podstawie decyzje co do etatyzacji i przesunięć kadrowych są nieczytelne i nie dają rezultatów odpowiadających problemom w tym zakresie. Co więcej, większość zainteresowanych ocenia je jako nacechowane arbitralnością. Problemy potęguje wstrzymywanie przez Ministerstwo Sprawiedliwości obsady kilkuset etatów sędziowskich.

Uwagi wymaga sytuacja kadrowa pracowników administracji sądowej. Relatywnie niski poziom wynagrodzeń na większości stanowisk i szczególny zakres wymagań prowadzą do odejść z pracy w sądach. Rotacja kadr i brak odpowiadających specyfice pracy zgłoszeń ze strony rynku pracy upośledza działanie aparatu administracyjnego sądów. W tym zakresie ujawnia się szereg zaniedbań z okresu ostatnich 25 lat. Wydaje się, że najważniejszym z nich jest to, iż nie stworzono korpusu urzędniczego w polskich sądach. Zaniechano nadania pracownikom pionu administracyjnego takiego statusu, który dziś właśnie – w dobie największych obciążeń w historii sądownictwa – nie powodowałby ubytku wartościowych kadr. Można uznać, że dawałby szanse na opanowanie rosnącego zakresu obowiązków i czynności do wykonania.

Priorytetem wydaje się na wskazanym polu polepszenie warunków socjalnych, warunków pracy, doetatyzowanie i zwiększenie propozycji podnoszących kompetencje sekretarzy sądowych, protokolantów i pracowników obsługi.

Ocena funkcjonowania sądownictwa dokonywana jest na bieżąco przez obywateli obecnych codziennie w sądach równych szczebli. Ocena ta nie wypada pozytywnie między innymi z braku właściwie unowocześnionej infrastruktury. W tym przedmiocie nie w pełni wykorzystano możliwości płynące z oddzielenia pionu zarządzającego stroną administracyjną i finansową funkcjonowania sądów oraz z utworzenia stanowisk dyrektorów sądów. Na eksponowanych przykładach medialnych, ale i z racji braku dynamiki zmian w stanie infrastruktury jednostek sądownictwa, widać swoistą słabość kadr i nieefektywność decyzji w tym obszarze.

Ponad wszystko, co zostało wskazane wyżej, potrzebna jest wspólna wizja reformy wymiaru sprawiedliwości, postrzeganej jako długofalowy proces. Proces ten nie powinien być zakłócany kadencyjnością władzy ustawodawczej i zmiennością dominujących prądów politycznych w jej łonie. Doświadczenia w tym względzie napawają pesymizmem, jednak aktywność organów ochrony prawnej i autorytetów prawniczych nakłaniających do ustalenia zrębów takiej reformy, nie powinny ustawać.

Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” deklaruje wolę uczestnictwa we wszystkich otwartych i problemowych konsultacjach dotyczących wskazanych wyżej zagadnień i wszelkich kwestii związanych z reformą wymiaru sprawiedliwości. Dziś, po procesie legislacyjnym projektów ustaw przygotowanych przez kancelarię Prezydenta RP i dobranych do tego zadania współpracowników, można uznać, że rozbudzone nadzieje na prawdziwą reformę wymiaru sprawiedliwości zostały zawiedzione, a szanse na to roztrwonione przez dyskrecjonalne targi polityczne i niejawny proces konsultacji. Można też z całą pewnością stwierdzić, że przyjęte projekty nie dotykają problemów utrudniających sprawną pracę sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Mogą też je pogłębić , a także być odbierane jako argument do negowania elementarnego autorytetu sądownictwa.

Wyrażamy obawę, że finał wspomnianego procesu legislacyjnego rozpocznie czas próby dla niezawisłości, bezstronności i innych przymiotów sędziów, adwokatów, radców prawnych i prokuratorów, którym z pewnością leży na sercu bezstronny, transparentny, bliski obywatelom i oddany regułom demokracji wymiar sprawiedliwości.