Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Skazany, który wykonywał pracę na zewnątrz zakładu karnego i bez konwojenta, samowolnie się z niej oddalił. Został skazany za tzw. samouwolnienie
• Takiego przestępstwa można było w tym czasie dopuścić się jednak tylko w sytuacji faktycznej izolacji w miejscu zamknięcia lub będąc pod strażą czy dozorem
• Dlatego zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk składa kasację na korzyść skazanego
• AKTUALIZACJA 11.03.2024: Sąd Najwyższy (sygn. akt I KK 459/23) uniewinnił 20 lutego 2024 r. oskarżonego od zarzucanego mu czynu

Historia sprawy 

Mężczyzna został oskarżony o to, że - będąc pozbawionym wolności wyrokiem sądu - w czerwcu 2022 r. samowolnie oddalił się z miejsca zatrudnienia podczas wykonywania pracy poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta. Ujęto go jeszcze tego samego dnia w miejscu jego zamieszkania.

Art. 242 § 1 Kodeksu karnego przewidywał wtedy grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 dla tego, kto uwalnia się sam, będąc pozbawionym wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy”.

Na tej podstawie Sąd Rejonowy uznał go za winnego zarzucanego mu czynu i skazał go na 6 miesięcy pozbawienia wolności.

Wyrok nie został zaskarżony i uprawomocnił się.

Zarzut kasacji RPO

ZRPO zaskarżył orzeczenie na korzyść skazanego. Powołując się na art. 523 § 1 k.p.k. wyrokowi zarzucił rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa materialnego, to jest art. 242 § 1 k.k. - poprzez jego błędne zastosowanie w sytuacji, gdy czyn przypisany oskarżonemu nie wyczerpywał znamion tego przestępstwa.

Kasacja wnosi o uchylenie zaskarżonego wyroku i uniewinnienie obywatela.

Argumentacja RPO

Zatrudnienie osób pozbawionych wolności może być realizowane w pełnym systemie konwojowania (art. 90 pkt 2 k.k.w.) i w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta (art. 91 pkt 2 k.k.w. i art. 92 pkt 2 k.k.w.).

Przestępstwo z art. 242 § 1 k.k. popełnia ten, kto „uwalnia się sam, będąc pozbawionym wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy”.

Kwestia wypełnienia znamion tego przestępstwa przez oddalenie się z miejsca zatrudnienia poza zakładem karnym w systemie bez konwojenta była przedmiotem licznych kontrowersji i rozbieżności w orzecznictwie. Wątpliwości budziło, czy brak faktycznego zamknięcia lub straży w czasie wykonywania pracy  pozwala na kwalifikację oddalenia się sprawcy z miejsca zatrudnienia jako „uwolnienia się" w rozumieniu art. 242 § 1 kk.

Wątpliwości te rozstrzygnęła uchwała Sądu Najwyższego z 8 kwietnia 2021 r. (I KZP 9/20). Zgodnie z nią „samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 k.k.w., nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 k.k.".

W uzasadnieniu SN podkreślił, że przestępstwa samouwolnienia można się dopuścić tylko wtedy, gdy dana osoba jest faktycznie izolowana, a więc znajduje się w odpowiednim miejscu zamknięcia lub „pod strażą" czy dozorem. „Uwolnienie się", o którym mowa w art. 242 § 1 k.k., musi wiązać się z przełamaniem fizycznie istniejącej bariery. 

Wyjście z zakładu karnego w celu wykonywania pracy w systemie bez konwojenta jest legalnym opuszczeniem zakładu. W czasie pracy skazany nie pozostaje pod dozorem służby więziennej. Mimo że pozostaje on formalnie pozbawiony wolności, to nie jest jej pozbawiony faktycznie. Brak więc niezbędnego dla wypełnienia znamion z art. 242 § 1 k.k. elementu materialnego „pozbawienia wolności".

Skoro taki sprawca nie musi przełamywać żadnej bariery, by się oddalić z miejsca pracy (gdyż taka bariera nie istnieje), to nie ma w jego zachowaniu niezbędnego elementu "wyzwolenia się spod kontroli". Chociaż jest on formalnie pozbawiony wolności, to nie jest faktycznie ograniczona jego swoboda wyboru miejsca przebywania. Nie dochodzi więc do "uwolnienia się", gdyż sprawca pozostaje faktycznie (chociaż nieformalnie) "uwolniony".

W świetle tej argumentacji SN, którą RPO w pełni podziela oraz wedle przyjętego przez sąd opisu czynu, przypisany obywatelowi czyn nie wyczerpuje znamion przestępstwa z art. 242 § 1 k.k.

Zarazem kasacja podkreśla, że ustawą z 5 sierpnia 2022 r. do art. 242 k.k. dodano nowy § 1a, penalizujący samowolne opuszczenie wyznaczonego miejsca wykonywania pracy lub samowolne poza nim pozostawanie przez osobę pozbawioną wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy oraz przebywającą bez dozoru poza zakładem karnym lub aresztem śledczym w związku z wykonywaniem pracy. Skoro jednak przepis ten wszedł w życie 1 stycznia 2023 r., nie może być  brany pod uwagę przy kwalifikacji prawnej czynu oskarżonego.

Przypisanie mu przestępstwa z art. 242 § 1 k.k. było zatem błędne. Stanowiło rażące naruszenie prawa materialnego, tj. art. 242 § 1 k.k., mające istotny wpływ na treść kwestionowanego wyroku. Prawidłowa kwalifikacja zachowania oskarżonego powinna była bowiem prowadzić do wydania odmiennego co do istoty rozstrzygnięcia, tj. uniewinnienia go - podkreśla Stanisław Trociuk.

Najważniejsze motywy rozstrzygnięcia

Kasacja okazała się zasadna w stopniu oczywistym, co umożliwiało jej uwzględnienie na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 k.p.k. 

Bezspornie w przedmiotowej sprawie doszło do rażącej obrazy wskazanych przez autora kasacji przepisów prawa materialnego. Przedmiotem oceny prawnokarnej w tej sprawie była kwestia samowolnego oddalenia się z miejsca zatrudnienia, podczas wykonywania pracy poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta.

Zatrudnienie osób pozbawionych wolności może być realizowane w pełnym systemie konwojowania (art. 90 pkt 2 k.k.w.), w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta (art. 91 pkt 2 k.k.w. i art. 92 pkt 2 k.k.w ). W niniejszej sprawie osadzony zatrudniony był, jak wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego, w systemie bez konwojenta. W dniu 24 czerwca 2022 r. wykonywał pracę na terenie firmy (...). W godzinach popołudniowych podmiot zatrudniający poinformował administrację Zakładu Karnego, gdzie oskarżony odbywał karę pozbawienia wolności, o jego samowolnym oddaleniu się z miejsca zatrudnienia. W wyniku czynności pościgowych oskarżonego ujęto tego samego dnia, w miejscu jego zamieszkania.

Przestępstwo z art. 242 § 1 k.k. popełnia ten, kto uwalnia się sam, będąc pozbawionym wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy.

Jak słusznie zwrócił uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich kwestia wypełnienia znamion tego przestępstwa przez zachowania polegające na oddaleniu się z miejsca zatrudnienia poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta była przedmiotem licznych kontrowersji i rozbieżności w orzecznictwie. Wątpliwości budziło to, czy brak faktycznego zamknięcia lub straży w czasie wykonywania pracy w tym systemie pozwala na kwalifikację oddalenia się sprawcy z miejsca zatrudnienia jako „uwolnienia się” w rozumieniu art. 242 § 1 k.k.

Wątpliwości te rozstrzygnęła uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 2021 r., I KZP 9/20, zgodnie z którą „samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 k.k.w., nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 k.k.".

W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy podkreślił, że przestępstwa samouwolnienia można się dopuścić tylko wtedy, gdy dana osoba jest faktycznie izolowana, a więc znajduje się w odpowiednim miejscu zamknięcia lub „pod strażą" czy dozorem. „Uwolnienie się", o którym mowa w art. 242 § 1 k.k., musi wiązać się z przełamaniem fizycznie istniejącej bariery (zamknięcia w pomieszczeniu lub „więzów straży").

Wyjście z zakładu karnego w celu wykonywania pracy poza jego terenem w systemie bez konwojenta jest legalnym opuszczeniem zakładu karnego. W czasie wykonywania pracy w tym systemie skazany nie pozostaje pod dozorem służby więziennej. Mimo, iż pozostaje on formalnie pozbawiony wolności - jako osoba pozbawiona wolności na mocy nakazu odpowiedniego organu władzy publicznej - to nie jest jej pozbawiony faktycznie. Brak więc niezbędnego dla wypełnienia znamion z art. 242 § 1 k.k. elementu materialnego „pozbawienia wolności". Skoro sprawca zatrudniony w systemie bez konwojenta nie musi przełamywać żadnej bariery, by się oddalić z miejsca świadczenia pracy (gdyż taka bariera nie istnieje), to nie ma w jego zachowaniu niezbędnego elementu "wyzwolenia się spod kontroli". Chociaż jest on formalnie pozbawiony wolności, to nie jest faktycznie ograniczona jego swoboda  wyboru miejsca przebywania. Nie dochodzi więc do "uwolnienia się", gdyż sprawca pozostaje faktycznie (chociaż nieformalnie) "uwolniony".

W świetle przytoczonej argumentacji oraz wobec przyjętego przez sąd meriti opisu czynu, odzwierciedlającego zgromadzony w sprawie materiał dowodowy uznać należało, że czyn przypisany (...) nie wyczerpuje znamion przestępstwa z art. 242 § 1 k.k.

Zasadnie dostrzega skarżący, że ustawą z dnia 5 sierpnia 2022 r. (Dz.U.2022.1855) do przepisu art. 242 k.k. został dodany nowy § 1 a, penalizujący samowolne opuszczenie wyznaczonego miejsca wykonywania pracy lub samowolne poza nim pozostawanie przez osobę pozbawioną wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy oraz przebywającą bez dozoru poza zakładem karnym lub aresztem śledczym w związku z wykonywaniem pracy. Przepis ten wszedł jednak w życie z dniem 1 stycznia 2023 r., nie może być więc brany pod uwagę przy kwalifikacji prawnej przedmiotowego czynu.

BPW.510.2.2023