Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył do Trybunału Konstytucyjnego regulację prawną, która ograniczała krótkim (dwuletnim) terminem możliwość zgłaszania roszczeń mających rekompensować właścicielom nieruchomości ograniczenie przysługującym im uprawnień - ze względu na ochronę środowiska, zawartą w art. 129 ust. 4 ustawy  Prawo ochrony środowiska.

Ograniczenia tych uprawnień właścicielskich wiążą się przede wszystkim z ustanawianiem takich form ochrony przyrody, jak rezerwaty, parki narodowe czy obszary Natura 2000 (na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody). Ograniczenia takie wynikają również z ustanawiania  obszarów cichych oraz obszarów ograniczonego użytkowania (na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. Prawo ochrony środowiska).

Zakres tych ograniczeń jest zróżnicowany w zależności od konkretnej formy ochrony przyrody, jednakże co do zasady obejmuje szereg zakazów dotyczących sposobów zagospodarowania nieruchomości objętych aktami prawnymi wprowadzającymi ochronę środowiska na tych terenach.

Ograniczenia sposobu korzystania z tych nieruchomości mogą być bardzo daleko idące i prowadzić do pozbawienia właściciela realnej korzyści z przedmiotu własności. Ochrona środowiska naturalnego stanowi bardzo istotną wartość konstytucyjną, która uzasadnia ograniczenie prawa własności, podlegającego jak każde prawo podmiotowe ograniczeniom ze względu na najważniejsze wartości konstytucyjne, o których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ograniczenia prawa własności nie mogą jednak prowadzić do naruszenia istoty prawa własności, które powodowałoby, że prawo to traciłoby użyteczność dla swojego właściciela.

W przypadku prawa własności  zakaz naruszania istoty tego prawa znajduje szczególne podkreślenie w art. 64 ust. 3, co widzieć należy w kontekście art. 21 ust. 1 Konstytucji, który ustanawia ochronę prawa własności jako jedną z podstawowych zasad ustroju oraz jej art. 20, który określa własność prywatną jako jeden z wyznaczników społecznej gospodarki rynkowej, będącej podstawą ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.

Z tego względu bardzo istotne ingerencje w uprawnienia właściciela muszą być powiązane z istnieniem roszczeń, które kompensowałyby właścicielowi istotne ograniczenie jego prawa, podlegającego przecież ochronie na mocy art. 64 ust. 1 Konstytucji. Ograniczenie krótkim terminem możności zgłaszania tych roszczeń, którego niedotrzymanie skutkuje ich wygaśnięciem, stanowi nieproporcjonalne ograniczenie prawa własności, a w krańcowych przypadkach może prowadzić do naruszenia istoty prawa własności, wbrew postanowieniom art. 64 ust. 3 i 31 ust. 3 Konstytucji.

Krótki termin, co jest szczególnie istotne, nie zapewnia wszystkim realnej możliwości podniesienia przysługujących im roszczeń, gdyż w wielu przypadkach roszczenia mogą wygasnąć, zanim uprawnieni uświadomią sobie ich istnienie.

Samo ustalenie zakresu istniejących ograniczeń i przysługujących roszczeń nie jest rzeczą prostą, o czym może świadczyć kilka uchwał prawnych podejmowanych przez Sąd Najwyższy w celu rozstrzygnięcia wątpliwości w orzecznictwie sądów powszechnych, powstałych na tle obowiązywania aktów prawa miejscowego tworzących obszary ograniczonego użytkowania wokół Portu Lotniczego im. Fryderyka Chopina w Warszawie.

W tej sytuacji uprawnieni mogą zostać bez swojej winy pobawieni możności dochodzenia przysługujących im roszczeń, co w sposób oczywisty jest niezgodne z zasadą zaufania do państwa i stanowionego przez niego prawa, stanowiącą jedną z wyznaczników zapisanej w art. 2 Konstytucji RP zasady demokratycznego państwa prawa.

Mogący zaistnieć brak realnej i rzeczywistej możności dochodzenia roszczeń stoi również w  sprzeczności z wypracowaną w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na tle art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności zasadą „właściwej równowagi” pomiędzy potrzebami wynikającymi z ogólnego interesu społeczeństwa, a wymaganiami związanymi z ochroną podstawowych praw jednostki.

Rzecznik dostrzega także problem konstytucyjny w nierównym, dyskryminującym traktowaniu roszczeń właścicieli i innych uprawnionych z tytułu ograniczonych praw rzeczowych do nieruchomości, które zostały objęte ograniczeniami ze względu na ochronę środowiska,  w porównaniu do roszczeń właścicieli nieruchomości, które objęte zostały ograniczeniami w zagospodarowaniu ze względu na inne cele publiczne.

Dochodzenie roszczeń wynikających z wprowadzenia ograniczeń sposobu zagospodarowania w regulacjach planistycznych nie jest ograniczone takim krótkim terminem, a nie można zaś twierdzić, iż dolegliwość ograniczeń zagospodarowania wprowadzonych ze względu na ochronę środowiska jest, co do zasady, mniejsza niż ograniczeń wprowadzanych chociażby w drodze aktów planistycznych.

Z tych właśnie względów Rzecznik zdecydował się zaskarżyć art. 129 ust. 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. Prawo ochrony środowiska do Trybunału Konstytucyjnego wnosząc, że  jest on niezgodny z:

• art. 64 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 i w zw. z art. 64 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
• art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
• art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1995 r., Nr 36, poz. 175, ze zm.),
• art. 64 ust. 2 w zw. z art. 32 ust. 1  Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.